Maciej Borodo: Stach z Warty – niezwykły twórca

Stach z Warty, pod takim pseudonimem artystycznym krył się kontrowersyjny artysta rzeźbiarz i rysownik – Stanisław Szukalski. Urodził się 3 grudnia 1895 roku w Warcie. Studiował w krakowskiej ASP. Jako niespełna 14-latek znalazł się po raz pierwszy w Stanach Zjednoczonych. Od tego momentu jego życie stało się ustawiczną wędrówką w czasie i przestrzeni, podczas której wyrósł na artystę nieprzeciętnego, fascynującego otoczenie nieokiełzaną wyobraźnią, a zarazem szokującego skrajnie fantastycznymi poglądami na sytuację i kondycję polskiej sztuki. Do kraju ojczystego powrócił pod koniec lat dwudziestych i z miejsca wypowiedział prawdziwą artystyczną wojnę kosmopolitycznej bohemie artystów, ogłupiających polską sztukę, a z nią witalność narodu. Stał się dzięki temu jednym z najbardziej kontrowersyjnych artystów tego okresu, autorem wielu skandali, które co jakiś czas wstrząsały środowiskiem artystycznym.

W 1929 r. zakłada ugrupowanie artystyczne Szczep Rogate Serce, którego zewnętrzną platformą wyrazu staje się pismo Krak, noszące znamienny podtytuł: „narzędzie do walki o wyzwolenie i przerodzenie polskiej kultury”. Na tamach swego organu Szukalski atakuje wszystko to, co jego zdaniem niszczy i zniewala artystycznego ducha Polaków. Pragnie zniszczyć „negrosemitów, plugawiących czystość kultury”. Nie zyskuje jednak zbyt wielkiej sympatii otoczenia, a jego niektóre prace – jak projekt godła nowej Polski, tzw. Świętoporzel – nie jednają mu zwolenników. On także nie pozostaje dłużny przeciwnikom swych koncepcji. Szczytem zacietrzewienia Szukalskiego w stosunku do zastanej rzeczywistości jest projekt zastąpienia nazwy „Polska”, uniwersalnym mianem – „Sławia”. Gdy we wrześniu 1939 r. Niemcy zaatakowały Polskę, bomby zniszczyły gotowy projekt pomnika Bolesława Chrobrego, który artysta przygotował dla Katowic. Okupanci uznali jego twórczość za sztukę zdegenerowaną – na złom przetopiono kilkanaście rzeźb, zniszczono setki szkiców, rysunków i akwarel.

Szukalski opuszcza kraj – tym razem na zawsze – i ponownie udaje się do Stanów Zjednoczonych. Załamany tragedią narodu i ze wszystkiego ograbiony, jak niegdyś w 1907 roku, ima się różnych prac. Pozbawiony własnej pracowni z zapałem oddaje się nowej pasji, której nadał nazwę macimowa – pramowa ludzkości. Zdaniem Szukalskiego, w zamierzchłych czasach ludzkość posługiwała się jedną mową, a językiem najbardziej do niej zbliżonym jest język polski. Aby to udowodnić, podjął rozważania o charakterze etymologicznym, a także antropologicznym. Ponad czterdziestoletnia praca zebrana została w 44 tomach, ilustrowanych dziesiątkami rysunków. Po pewnym czasie Szukalski powrócił do swej największej pasji, lecz jego rzeźbiarskie osiągnięcia nie przysparzały mu wśród Polonii zwolenników. W roku 1955, gdy przygotowywano w Buffalo wystawę z okazji setnej rocznicy śmierci Mickiewicza, w magazynach wybuchł pożar i zniszczeniu uległ m.in. projekt pomnika wieszcza, wykonany przez Stacha z Warty. Stanisław Szukalski zaprojektował wiele modeli-pomników: Prometheum dla ONZ, Koguta Galicyjskiego dla Paryża, czy model pomnika Kopernika dla Chicago. Zdecydowanie egzotyczna bryła tego ostatniego bliższa była kulturze Azteków i Majów, niż kulturze i tradycji polskiej. Spotkał się więc on z dość chłodnym, przyjęciem w środowisku polskim. Podobnie rzecz miała się z ostatnim projektem artysty: modelem pomnika dla Wenecji, ukazującym Papieża Jana Pawła II, jako silnego mężczyznę, ukręcającego łeb hydrze. Dopiero w 1973 Szukalski doczekał się uznania – Fundacja Jarzynkowskiego przyznała mu jedną ze swych corocznych nagród.

Pod koniec życia uśmiechnęło się do Stacha z Warty szczęście. Pojawili się prawdziwi entuzjaści jego sztuki, którzy nie tylko zaczęli wspomagać artystę materialnie, ale wydali również dwa bogato ilustrowane albumy z jego pracami. Stanisław Szukalski zmarł w wieku 94 lat w Burbank, w dniu 19 maja 1987 roku. Zgodnie z ostatnią wolą, jego prochy rozsypano na Wyspach Wielkanocnych.

Maciej Borodo

Tekst ukazał się w “Szczerbcu”, czasopiśmie Narodowego Odrodzenia Polski. Przedruk całości lub części wyłącznie po uzyskaniu zgody redakcji. Wszelkie prawa zastrzeżone.

Pismo do nabycia: http://www.archipelag.org.pl/ oraz na Allegro