Werner Sombart – Żydzi i narodziny kapitalizmu

W swojej najgłośniejszej pracy Sombart podważa znaną tezę Webera, zgodnie z którą kapitalizm ma źródło w etyce protestanckiej, premiującej ciężką pracę, dążenie do nieustannego powiększania majątku i oszczędność. Sombart w błyskotliwy sposób pokazuje, że wszystkie podstawowe zasady gospodarki kapitalistycznej można znaleźć w judaizmie i kulturze żydowskiej, z której wywodziła się etyka protestancka. Zasady te, utrwalone przez tysiące lat istnienia państwa żydowskiego, a potem żydowskiej diaspory, są całkowicie odmienne od systemu wartości, który dominował w Europie w czasach starożytnych i w średniowieczu. Z historycznego punktu widzenia rozwój kapitalizmu można więc traktować jako efekt stopniowego upadku cywilizacji łacińskiej i podporządkowywania ludów Europy zasadom typowym dla cywilizacji żydowskiej.

Żydzi odcisnęli swoje piętno na naszym życiu gospodarczym nie tylko formując jego zewnętrzną strukturę, lecz również wewnętrzne życie współczesnej gospodarki, jej zasady i jej istotę albo, mówiąc inaczej, to, co nazwać możemy myślą gospodarczą, a co w przeważającej mierze da się sprowadzić do żydowskiego wpływu.

Udowodnienie tego wpływu nie daje się wykazać za pomocą „dokumentów”. Jako punkt oparcia służyć nam musi „nastrój” panujący w tych kołach, gdzie odrębność ducha żydowskiego została odczuta najpierw jako coś obcego. Do tych kół należą kupcy nieżydowskiego pochodzenia albo też ich rzecznicy. Ich wypowiedzi – przy całej swej jednostronności, a często nienawiści – są źródłem, na którym można polegać, wyrażają bowiem naiwną reakcję wobec inaczej ukonstytuowanego ducha żydowskiego. Duch ten odbija się w tych sądach jak w zwierciadle (często wklęsłym). Jest oczywiste, że jeśli chcemy – jako źródłem dla poznania właściwości żydowskiego sposobu prowadzenia interesów – posiłkować się opinią zainteresowanych świadków współczesnych (widzących naturalnie w Żydach swych najgorszych wrogów), musimy przede wszystkim nauczyć się czytać między wierszami, komentować odpowiednie zdania, wyprowadzać z nich często odmienną od wypowiedzianej, ale prawdziwą treść. Pracę tę w dużej mierze ułatwia schematyczna jednolitość sądów i ich zbieżność, wynikająca z jednakowych warunków, a wzmacniająca znacznie siłę dowodową tych twierdzeń.

Przede wszystkim należy stwierdzić, że wszędzie, gdzie spotykamy Żydów jako konkurentów, dają się słyszeć skargi na ich szkodliwy wpływ na kupców chrześcijańskich, czyli nie-żydowskich. Sam byt tych ostatnich, jak głoszą podania i prośby, jest zagrożony, Żydzi bowiem pozbawiają ich zarobków, odbierają możność wyżywienia się, ponieważ klientela przechodzi do Żydów. Może nas o tym przekonać kilka wyciągów z pism XVII i XVIII wieku, a więc z badanego przez nas okresu.

Niemcy: w 1672 roku stany marchii brandenburskiej narzekają, że „Żydzi odbierają środki do życia innym mieszkańcom kraju”. Prawie dosłownie to samo mówi podanie kupiectwa gdańskiego z 19 marca 1717 roku: „Szkodnicy ci wydzierają im chleb z ust”. Obywatele starego miasta Magdeburga (lata 1712, 1717) protestują przeciw dopuszczeniu Żydów do handlu, „ponieważ dobrobyt miasta i powodzenie commercii pochodzą stąd, że handel żydowski nie był tu dotąd obecny”. W podaniu Ettenlieimu (1710) do księcia biskupa czytamy: „wiadomo, że Żydzi są dla ogółu tylko wielką szkodą i demoralizacją”. Pogląd ten uogólniono w przysłowiu: „Wszystko w mieście ginie, gdy wielu Żydów napłynie”. W ogólnym wstępie do edyktu pruskiego z roku 1750 czytamy: „Tak zwani wielcy kupcy naszych miast narzekają, że Żydzi, oddający się temu samemu handlowi, co i oni, wyrządzają im wielkie szkody”. Chrześcijańscy kupcy z Norymbergii muszą patrzeć na to, jak ich klienci kupują u Żydów. Wygnani z Norymbergii Żydzi (1469) osiedlali się głównie w okolicy Fürth. Obywatele norymberscy, którzy jako konsumenci szukali – co normalne – korzystnych warunków kupna, uważali odtąd za stosowne zakupy robić w Fürth. Dlatego też przez całe XVII i XVIII stulecie sypią się niezliczone rozporządzenia magistratu, wzbraniające kupna u Żydów lub też starające się co najmniej zakupy te ograniczyć.

Anglia: to samo wrogie usposobienie chrześcijańskich kupców względem Żydów spotykamy i tutaj w XVII oraz XVIII stuleciu: „Żydzi to lud sprytny; pozbawiają angielskiego kupca zysku, który bez nich byłby jego udziałem”, „prowadzą swój handel ze szkodą dla angielskich kupców”. W roku 1753 ustanowione zostało, jak wiadomo, prawo, umożliwiające naturalizację Żydów. Jednak niechęć ludności wobec znienawidzonego narodu była tak wielka, że prawo to w roku następnym zniesiono. Pomiędzy argumentami przeciw przyjęciu Żydów w poczet obywateli angielskich istotne miejsce zajmowała obawa, że Żydzi po swojej naturalizacji zaleją kraj i wyprą Anglików z ich miejsca, „wyrzucą krajowców z ich zajęć”.