23 marca 1919 r. w Mediolanie Mussolini założył Fasci di combattimento – organizację o programie zarówny narodowym, jak i socjalnym. Pierwsze Fasci – złożone z weteranów, byłych socjalistów i rewolucyjnych syndykalistów – do końca roku 1920 powoli ewoluowało w kierunku pozycji skrajnie prawicowych. Od tej pory znudzone dwuletnim okresem socjalistycznej przemocy, kulminującej w okupacji fabryk, coraz większe masy ludzi z klasy średniej, w tym jej niższej części, zaczęły popierać faszyzm. Na Nizinie Padańskiej w ramach reakcji weteranów i właścicieli ziemskich (szczególnie nowej rolniczej burżuazji) przeciwko terrorowi czerwonych lig zaczął się upowszechniać fenomen squadristi. Oddziały te – finansowane przez posiadaczy ziemskich i tolerowane przez rząd – rozpowszechniły się w północnej i środkowej części Włoch. Niesiony na fali północnowłoskiego squadrismo Mussolini przesuwa się na pozycje skrajnie prawicowe i zakłada Narodową Partię Faszystowską (październik 1921 r.).
W ruchu faszystowskim skupiły się następujące grupy społeczne:
a) weterani I wojny światowej, upokorzeni przez socjalistów za swoją wojskową przeszłość i rozczarowani słabością rządu negocjującego warunki pokoju;
b) studenci przyciągnięci ideami nacjonalistycznymi i nadzieją na „Wielkie Włochy”;
c) niższa klasa średnia i klasa średnia, przerażone strajkami i przemocą socjalistów;
d) właściciele ziemscy, chłopi małorolni i farmerzy przerażeni konfiskatą gruntów przez czerwonych i kolektywizacją.
Narodziny faszyzmu następują na tle kryzysu innych sił politycznych:
1) liberałów, którzy nie potrafili się zaadaptować do nowej epoki partii masowych;
2) socjalistów, kuszonych przez przemoc ale niezdolnych do przeprowadzenia rewolucji;
3) katolików, niezdolnych do porozumienia z liberałami i socjalistami.
28 października 1922 r., w obliczu imponującego najazdu faszystowskich oddziałów na Rzym, król powierzył Mussoliniemu misję stworzenia rządu koalicyjnego. W gruncie rzeczy Narodowa Partia Faszystowska objęła władzę dzięki:
a) przedsiębiorczości, młodości i odwadze oddziałów walczących z lewicowymi organizacjami;
b) współudziałowi policji i armii, które podzielały patriotyczne ideały;
c) wsparciu finansowemu wpływowego sektora ekonomicznego, który chciał przywrócenia porządku i zakończenia strajków;
d) neutralnej postawie większości starej liberalnej klasy, która była wroga socjalistom i katolikom i którą pociągał patriotyzm Mussoliniego i jego wezwanie do wprowadzenia porządku.
W ten sposób, częściowo dzięki sile i częściowo dzięki przyzwoleniu, faszyzm dochodzi do władzy, początkowo funkcjonując w warunkach parlamentarnej monarchii. Przez dłuższy czas opierali się faszyzmowi:
1) bezwzględnie wierni partii komunistycznej robotnicy z niektórych terenów przemysłowych;
2) spora grupa katolików związanych z Partią Ludową;
3) różne osobistości i instytucje starej klasy rządzącej („Il Corriere della Sera”, „La Stampa”) oraz przemysłowcy, przerażeni rewolucyjnym duchem faszyzmu.
Kryzys, który nastąpił po zabójstwie Matteottiego i rezygnacji z zasiadania w parlamencie przez opozycyjnych posłów, pozwolił Mussoliniemu rozpocząć transformację demokracji parlamentarnej w państwo faszystowskie. Seria transformacji – z których ostatnia zakończyła się w roku 1938 – doprowadziła do:
a) rozwiązania partii politycznych i zastąpienia ich partią faszystowską, przedstawianą jako partia całego ludu włoskiego;
b) stopniowego obalenia parlamentu i jego ostatecznego zastąpienia w 1938 roku przez Izbę Związków i Korporacji (Camera dei Fasci e delle Corporazioni), która reprezentowała zarówno partię, jak i różne sektory produkcji;
c) transformacji w 1923 r. squadre d’azione w Ochotniczą Milicję Bezpieczeństwa Narodowego (Milizia volontaria per la Sicurezza Nazionale), siłę zbrojną działającą u boku armii;
d) wprowadzenia specjalnego ustawodawstwa wymierzonego we wrogów państwa faszystowskiego, z wyrokami począwszy od uwięzienia aż do kary śmierci;
e) rozwiązania związków zawodowych i zniesieniem prawa do strajku oraz promulgowania Karty Pracy, która ustanawiała korporacje i mediacje państwowe w sporach między pracodawcami a pracownikami;
f) utworzeniem publicznych instytucji interwencji ekonomicznej, wraz z licznymi formami zabezpieczenia społecznego wyrażającymi koncepcję państwa, które nie jest neutralne, ale zajmuje się ochroną obywateli i inicjatyw gospodarczych we wspólnym interesie;
g) zaangażowania młodzieży w sport i organizacje paramilitarne, wraz z budową boisk, basenów itp.
Dzięki sojuszowi ruchu faszystowskiego z siłami konserwatywnymi (monarchią, armią, a także – po osiągnięciu porozumienia – z Kościołem) uformowano reżim faszystowski ściśle związany z osobą Duce, którego osobiste poglądy stały się oficjalną polityką reżimu i Włoch.
Polityka ta miała następujące cele wewnętrzne:
a) ograniczenie najbardziej rewolucyjnych duchów w ruchu faszystowskim oraz silniejszych i bardziej niezależnych osobistości (Farinacci, Arpinati, Balbo);
b) zaostrzenie zwierzchnictwa Duce nad wszystkimi organami partyjnymi i państwowymi oraz redukcja Narodowej Partii Faszystowskiej do roli instrumentu masowej mobilizacji zamiast instrumentu dyskusji politycznej;
c) ścisła kontrola nad prasą i radiem, instrumentami indoktrynacji opinii publicznej.
Ta taktyka polityczna była połączona z propagandą celującą w promowanie następujących idei:
a) wywyższenia państwa narodowego jako nośnika tradycji starożytnego Rzymu i szczególnych wartości etycznych i duchowych. To wywyższenie Rzymu i etycznej natury państwa zostało jednakże ograniczone przez władze po porozumieniu z Kościołem przez podpisanie Traktatów Laterańskich;
b) podtrzymania wartości moralnych i wojskowych, jak również wywyższenia ziemi, płodności, cnót rolniczych i wojowniczych zamiast wartości miejskich, przeciwstawiania rolnika „burżujowi”;
c) pochwały wszelkich form ryzyka i odwagi, promocji sportu i edukacji przedwojskowej, gloryfikacji zbiorowych przejawów odwagi (lot Balbo nad Atlantykiem etc.).
Oprócz tych metod rządu dyktatorskiego i masowej propagandy istniały też pewne ustalone dyrektywy dotyczące polityki zagranicznej:
1) dążenie do zapewnienia Włochom przestrzeni życiowej adekwatnej do ich znaczenia i liczby ich mieszkańców;
2) nacisk na rewizję warunków Traktatu Wersalskiego na korzyść mniej szczęśliwych narodów (Węgry, później Niemcy i same Włochy);
3) napięcie stosunków z tymi narodami, które są zbyt bogate w terytoria i kolonie (Francja i Wielka Brytania) oraz konsekwentne dążenie do stworzenia silnej armii i marynarki zdolnej do rzucenia wyzwania anglo-francuskiej dominacji w Północnej Afryce i obszarze Morza Śródziemnego.
Taka orientacja w polityce zagranicznej doprowadziła najpierw do podboju Etiopii, a następnie do zbliżenia z Niemcami – jedynym narodem zdolnym do podważenia anglo-francuskiej dominacji w Europie. Podbój Etiopii i interwencja podczas hiszpańskiej wojny domowej, zakończonej sukcesem nacjonalistów, doprowadziły faszyzm do szczytu popularności. Opozycja była praktycznie zniszczona – nie tyle dzięki środkom represji, które były relatywnie łagodne, co dzięki umiejętnej propagandzie i sukcesom reżimu.
Faszyzm był popierany przede wszystkim przez:
a) młodzież, wyedukowaną przez Partię i wychowaną w nowym klimacie atletycznej mobilizacji i narodowego entuzjazmu;
b) klasę średnią, usatysfakcjonowaną polityczną i ekonomiczną stabilnością reżimu;
c) kler, względnie zadowolony z konyliacyjnej polityki faszystów względem Watykanu;
d) szerokie rzesze klasy robotniczej, zjednanej przez „populizm” Mussoliniego i instytucje pomocy społecznej stworzone przez reżim.
Aktywnymi przeciwnikami faszyzmu pozostała więc jedynie garstka intelektualistów i kilka tysięcy robotników zindoktrynowanych przez podziemną partię komunistyczną. W późniejszym czasie pakt z Niemcami i wynikające z niego widmo wojny, ustawodawstwo rasowe oraz nachalna propaganda „antyburżuazyjna” doprowadziły sporą część klasy średniej i Kościoła katolickiego do krytycyzmu i rewizji stanowiska.
Krytycyzm i rezerwa zostały wzmocnione w wyniku przystąpienia do wojny, do której faszyzm został popchnięty:
a) przez logikę swojej doktryny ekspansji i przestrzeni życiowej;
b) przez swoje polityczne i ideologiczne skoligacenie z nazistowskimi Niemcami;
c) przez potrzebę przeniesienia na poziom międzynarodowy swojej walki przeciw liberalnej demokracji i kapitalistycznej burżuazji, które – wespół z rosyjskim bolszewizmem – są antytezą faszyzmu.
Interwencja wojskowa została rozpoczęta przez Mussoliniego w najbardziej korzystnym momencie (Francja wypadła z gry, a Anglia była niezdolna do obrony Malty i Egiptu), ale niezdecydowanie, i nieudolność klasy politycznej i wojska wkrótce w katastrofalny sposób wyszły na jaw.
Wojna szybko odsłoniła słabości reżimu:
a) porozumienie Mussoliniego z siłami konserwatywnymi pozostawiło nienaruszoną starą klasę rządzącą, mającą skłonność do karierowiczostwa i kompromisu (Badoglio etc.);
b) partia, złamana przez lata konformizmu, była niezdolna do efektywnego natchnienia Włochów wolą walki;
c) propaganda stała się bardziej nacjonalistyczna i patriotyczna niż „faszystowska” i nie oddawała odpowiednio ideologicznego i geopolitycznego znaczenia niemieckiej rewolucyjnej wojny kontynentalnej.
Tak oto po pierwszych porażkach, a następnie inwazji alianckiej na Włochy, jedność monarchii i faszyzmu rozpadła się, a wraz z nią jedność konserwatywnej elity rządzącej z ruchem faszystowskim. Front narodowo-faszystowski został złamany, a „narodowa” – to jest bardziej burżuazyjna i konserwatywna – frakcja szukała jakiejkolwiek możliwości wycofania się z wojny. To doprowadziło do wydarzeń z 25 lipca i 7 września.
Włoska Republika Społeczna i nowa Faszystowska Partia Republikańska reprezentowała swego rodzaju „powrót do źródeł” faszyzmu. 18 punktów z Werony i prawo o uspołecznieniu przedsiębiorstw są kompletnie drugorzędnym aspektem nowego faszyzmu, który miał więcej wspólnego z obroną honoru wojskowego i zachwytem, że ruch nadal oddziałuje na część młodzieży włoskiej.
Faszyzm włoski był paradygmatem innych faszyzmów. System jednopartyjny, organizacje młodzieżowe, system gospodarki korporacyjnej czy milicje partyjne służyły za model dla innych ruchów faszystowskich – począwszy od narodowego socjalizmu. Jednakże faszyzm, mimo wynalezienia „państwa totalitarnego”, nigdy tej idei nie zrealizował. Pod fasadą Narodowej Partii Faszystowskiej – masowej organizacji, która nabrała charakteru reakcyjnego – reżim pozostał dyktaturą podtrzymywaną przez monarchię. Milicja, założona jako zbrojne ramię rewolucji, nigdy nie stała się uzbrojonym ramieniem partii, jak na przykład SS, ale pozostała jedynie dodatkiem do armii.
Mussolini zatem nie do końca się mylił, kiedy w czasach Republiki Społecznej zwrócił uwagę, że „rewolucja faszystowska nigdy nie miała miejsca: Włochy są przede wszystkim monarchią i nią pozostały”.
Adriano Romualdi
Adriano Romualdi (1940-1973) – włoski historyk, badacz faszyzmu i rewolucji konserwatywnej, autor opublikowanej w 1966 r. autoryzowanej biografii Juliusa Evoli, syn Pino Romualdiego, zastępcy sekretarza Republikańskiej Partii Faszystowskiej i współzałożyciela Włoskiego Ruchu Społecznego (MSI).
Źródło: Xportal.press
Najnowsze komentarze