Dr Jarosław Tomasiewicz: Syryjska Partia Socjal-Nacjonalistyczna – chrześcijański sojusznik Syrii w Libanie

Samuel Huntington narzucił światu optykę nakazującą postrzegać konflikty przez pryzmat „zderzenia cywilizacji”. W rzeczywistości jest to uproszczenie, które uniemożliwia nam zrozumienie choćby zawiłości konfliktu bliskowschodniego, gdzie linie podziału biegną nieraz w poprzek wspólnot wyznaniowych.

Liban jest najwyrazistszym przykładem religijnej i etnicznej mozaiki tworzącej Bliski Wschód. U progu niepodległości, w 1932 r. największą grupę stanowili maronici (29 %), zamieszkujący północną i centralną część Libanu Górskiego i wschodni Bejrut. Za nimi uplasowali się sunnici (23 %) z nadmorskich miast Bejrutu, Trypolisu i Sydonu. Wiejska społeczność szyicka (20 %) zajmowała południe kraju i północną część doliny Bekaa. Dziesięcioprocentowa mniejszość prawosławna skupiała się głównie w nadbrzeżnych miastach; istotną rolę odgrywali też prawosławni w Kura na północy. Druzowie (7 proc.) tworzyli enklawę w górach Shouf (południowa część Górskiego Libanu) podczas gdy grekokatolicy (6 %) byli skoncentrowani w Bejrucie i Zahle. Z pozostałych 5 procent najliczniejszą grupę stanowili Ormianie [1].

Chrześcijanie stanowili więc w Libanie połowę ludności; także w innych regionach Bliskiego Wschodu stanowili mniejszość znaczącą, dobrze wykształconą, a przy tym wrośniętą w lokalne społeczeństwa. Otoczeni muzułmańskim morzem arabscy chrześcijanie musieli szukać dla siebie tożsamości, dlatego stawali się pionierami wzorujących się na Europie ruchów nacjonalistycznych – ponadwyznaniowy naród stanowiłby wspólnotę, z której nie mogli być wykluczeni [2]. Pojęcie narodu było jednak w tym regionie czymś z gruntu nowym. Narody trzeba było dopiero stworzyć, wymyślić. W rezultacie mieliśmy do czynienia z wielością konkurujących ze sobą projektów narodotwórczych – i dowolnością ich wyboru: np. mieszkaniec Libanu mógł uznać się za członka narodu libańskiego (projekt Falangi), wielkosyryjskiego (SPSN) lub arabskiego (Baas).

Idea narodu wielkosyryjskiego nieprzypadkowo pojawiła się i zakorzeniła w środowisku prawosławnych chrześcijan. Prawosławni w Libanie ustępowali katolickim maronitom ale w skali Wielkiej Syrii stanowią liczniejsze wyznanie chrześcijańskie – stąd niechęć do zamykania się w ciasnych libańskich granicach. W odróżnieniu od maronitów prawosławni nie wykazywali też skłonności prozachodnich i proeuropejskich, mocno akcentując swą odrębną tożsamość.

Właśnie prawosławnym był Antun Sa’adeh (1904-1949), który już jako czternastolatek dał wyraz swym narodowym sentymentom niszcząc flagę ottomańskiej Turcji. Przebywając na emigracji w Brazylii Saadeh formułował swój program polityczny w efemerycznych grupach Organizacja Syryjskich Oddziałów Młodzieżowych i Partia Wolnych Syryjczyków. W 1930 r. wrócił do Syrii, gdzie 16 XI 1932 r. utworzył Syryjską Partię Narodową [3]. Partia Saadeha nieodparcie przywodziła na myśl faszystowskie wzory z Europy [4]. Statut SPN z 1934 r. wymagał od członków bezwzględnego posłuszeństwa, Saadeh jako dożywotni wódz (al-Za’im) kierował partią jednoosobowo (Rada Najwyższa stanowiła tylko organ doradczy) [5]. Wyraźnie zaznaczyła się wiara w elity, nie masy [6].

Ideologią partii był nacjonalizm – pierwsza z Ośmiu Zasad Podstawowych głosiła: „Syria jest dla Syryjczyków a Syryjczycy są jednym narodem” [7]. Nacjonalizm syryjski różnił się jednak od faszyzmu w istotnej kwestii: według Saadeha (Nushu’ al-Umum – Geneza Narodów, 1937) najważniejszym czynnikiem narodotwórczym jest nie rasa lecz naturalne środowisko, dlatego naród syryjski miał być wieloetnicznym amalgamatem na bazie jedności geograficznej (zasady IV i V) [8]. Zarazem jednak Saadeh wykluczał z tej wspólnoty Żydów (w przeciwieństwie do Kurdów, Czerkiesów i Ormian, których asymilację uważał za możliwą) i głosił wyższość Syryjczyków nad Arabami, wymieszanymi jakoby z Murzynami [9]. Program SPN zakładał budowę państwa obejmującego cały tzw. Żyzny Półksiężyc, a więc Syrię, Liban, Palestynę, Jordanię, Irak i Kuwejt, włączając w to nawet Cylicję, Cypr i Synaj – Saadeh otwarcie nawiązywał tu do tradycji imperium asyryjskiego, od którego wywodził zresztą samą nazwę Syria [10].

Drugim wyróżnikiem partii Saadeha był jej program społeczny ujęty w Pięciu Zasadach Reform. Sprawą zasadniczą było przeprowadzenie rozdziału religii od państwa i poprzez to zniesienie barier konfesyjnych w społeczeństwie (Zasady 1-3) [11]. Chcąc przezwyciężyć podziały wyznaniowe Saadeh głosił teorię o dwóch postaciach islamu: mahometanizmie i… chrystianizmie [12]. Odzwierciedlać miał to symbol SNP – Al-Zawba’a (burza) – wedle oficjalnej wykładni łączący muzułmański półksiężyc i chrześcijański krzyż [13]. Ustrojowi gospodarczemu poświęcona była zasada 4: „Zniesienie feudalizmu. Oparcie gospodarki narodowej na fundamentach produkcji, ochrony praw pracowniczych oraz interesów narodu i państwa” [14]. Akceptując interwencjonizm państwa Saadeh zarazem gwałtownie oponował przeciw rozbijającej jedność społeczeństwa walce klas [15].

Syryjska Partia Narodowa walczyła na wszystkich frontach: przeciw komunistom, konkurencyjnym nacjonalistom libańskim (Kataeb – Falanga) i arabskim (Najjadah – Pomoc), żydowskiej imigracji, francuskim władzom mandatowym. Po starciach z policją w Bekfeyya w lutym 1937 r. Saadeh został aresztowany; niebawem potajemnie opuścił kraj udając się do Europy i Ameryki Południowej [16]. W rezultacie SPN nie odegrała znaczącej roli w okresie walk o niepodległość. Mimo to bojowcy partii w 1943 r. bronili libańskiego rządu przed Francuzami w Bshamoun a w 1945 r. wypędzili francuski garnizon z cytadeli w Hama [17]. W czasie wojny w Palestynie w 1948 r. oddział SPN pod wodzą Mustafy Suleimana (tzw. Batalion Zawba’ah) walczył między Lydda i Ramleh.

Saadeh wrócił z wygnania w marcu 1947 r. i od razu rzucił się w wir walki. Gdy w majowych wyborach 1947 r. jego partia nie zdobyła żadnego mandatu ponownie scentralizował kierownictwo w swoich rękach i przemianował ją na Syryjską Partię Socjal-Nacjonalistyczną (Al Hizb al Souri al Qawmi al Ijtimaa’i) [18]. SPSN stała się liczącą siła w Libanie. Tajny raport brytyjskiego MSZ oceniał wiosną 1949 r. liczebność socjalnacjonalistów na około 4000 ludzi, głównie prawosławnych i druzów, z największymi wpływami w Libanie Górskim [19]. Duże wrażenie wywarł na Saadehu przewrót wojskowy w Syrii, którego w marcu 1949 r. dokonał Husni az-Zaim, w swoim czasie członek SPN [20]. Wierząc w przychylność syryjskiego dyktatora Saadeh zamierzał podążyć jego drogą. Przeciw zagrożeniu ze strony pansyryjskich ekstremistów połączyły się władze niepodległego Libanu (premier Riyad al-Sulh), „feniccy” nacjonaliści z maronickiej Falangi i arabscy nacjonaliści z sunnickiej Pomocy.

9 VI 1949 r. bojówki falangistów zaatakowały drukarnię SPSN (tzw. incydent Jimmayzi) [21]. Aresztowano 2500 członków partii. Gdy 4 VII Saadeh proklamował „Pierwszą Socjalną Rewolucję Nacjonalistyczną” walki trwały już od kilku dni: wzdłuż granicy z Syrią, na południu doliny Bekaa (Rashayya i Mashghara), w górach w pobliżu Bejrutu. Źle uzbrojone bojówki socjalnacjonalistów zostały z łatwością zgniecione przez siły libańskie nie otrzymując oczekiwanej syryjskiej pomocy. Co więcej, Zaim aresztował przebywającego w Syrii przywódcę SPSN i wydał go w ręce władz libańskich. Po błyskawicznym procesie Saadeh został stracony 8 VII 1949 r. [22].

Jego partia nie poszła jednak w rozsypkę. Na czele SPSN stanął George Abd al-Masih (Abdul Maseeh) a centrala została przeniesiona do Damaszku. Już w sierpniu 1949 r. Zanim zginął z rąk członków partii socjalnacjonalistycznej (por. Fadlallah Abu-Mansur) podczas przewrotu wojskowego. Premier Libanu został zabity przez komando SPSN (Muhammed al-Salehi, Michel al-Deek i Spiro Wadih) 16 VI 1951 r. w Ammanie [23]. Okres prosperity dla socjalnacjonalistów w Syrii nie trwał jednak długo. 22 IV 1955 r. członek SPSN Yaseen Abdul Raheem zabił popularnego w armii działacza Baas, zastępcę szefa sztabu Adnana al-Malki [24]. Na partię spadły represje, co doprowadziło do rozłamu: obarczony winą za zamach al-Masih został w 1957 r. usunięty z partii, pociągnął jednak za sobą 60 % członków.

Nowym przywódcą SPSN, której centrala znów powróciła do Libanu, został Assad Al Achkar (al-Ashqar) [25]. Ashqar przeprowadził reformę partii, odrzucając m.in. faszystowski salut. Nowe kierownictwo za wroga numer jeden uznało nacjonalistów panarabskich – zarówno baasistów jak naserystów. W obliczu „nienaturalnego” ich zdaniem projektu Zjednoczonej Republiki Arabskiej współtworzonej przez Egipt i Syrię poparli lansowaną przez Zachód koncepcję Arabskiego Państwa Federalnego, obejmującego Irak i Jordanię, jako krok ku jedności Żyznego Półksiężyca. Dlatego w 1958 r. socjalnacjonaliści odnaleźli się u boku nieoczekiwanego sprzymierzeńca – libańskiej Falangi, wspólnie broniąc prozachodniego rządu Shamuna przeciw lewicy i Syrii. 29 VI oddziały SPSN starły się m.in. pod Shemlan i Einabb z siłami druzyjskiej Postępowej Partii Socjalistycznej [26]. Partia cieszyła się znaczną popularnością, liczyć miała 25-40 tysięcy członków [27].

Wybory 1960 r. przyniosły jednak socjalnacjonalistom, na czele których stanął wówczas Abdullah Sa’adeh, kolejne rozczarowanie. W tych warunkach SPSN postanowiła zdobyć władzę siłą. Organizacją puczu zajęło się trzech kapitanów: Fouad Awad (żądny władzy awanturnik, nie będący nawet członkiem partii), Badih Ghazi i Shawqi Khayrallah. Spiskowcy dysponowali jedynie batalionem czołgów Awada i trzema setkami bojowników SPSN pod komendą por. Ali Hajj Hassana. Zamiast zbrojnego szturmu na gmachy publiczne planowano aresztowanie prezydenta Shehaba i jego współpracowników ale podjęte 31 XII 1961 r. działania zakończyły się fiaskiem. Rząd wykorzystał nieudany pucz do rozprawy z socjalnacjonalistami – 5500 aktywistów, w tym całe kierownictwo, zostało aresztowanych [28].

Wydawać się mogło, że zakończyło to historię ruchu. Tymczasem socjalnacjonaliści wykorzystali pobyt w więzieniach do przeprowadzenia zaskakującej transformacji, która pozwoliła im wyrwać się z izolacji politycznej. In’am Ra’d (Inaam Raad) i Munir Khuri zapoznawszy się z marksizmem dokonali reinterpretacji ideologii Saadeha: na pierwszy plan wysunęli postulaty społeczne, uznali zbieżność między syryjskim i arabskim nacjonalizmem. Gdy w 1969 r. zwolnieni socjalnacjonaliści zorganizowali kongres w Melkart okazało się, że SPSN raptownie przesunęła się ze skrajnej prawicy na radykalną lewicę. Nie wszystkim wszakże ta ewolucja odpowiadała, w wyniku czego w 1974 r. doszło do rozłamu na frakcje Ra’da i Ilyasa Qunayziha [29].

Nowa ideologia sprawiła, że w rozpoczętej w 1975 r. wojnie domowej SPSN znalazła się po przeciwnej stronie niż siedemnaście lat wcześniej. Wraz z komunistami, baasistami, naserystami i PPS znalazła się w tzw. Ruchu Narodowym zwalczającym maronicką prawicę. Interwencja syryjska 1976 r. rozbiła jednak ten ruch, doprowadzając zarazem do konfliktu  między frakcjami SPSN: Ra’d pozostał wierny lewicowym sojusznikom, podczas gdy Qunayzih poparł Syrię. Dwa lata później doszło do zjednoczenia partii pod wodzą Abdallaha Sa’adaha (Saadeha) ale po inwazji izraelskiej doszło do kolejnego rozłamu na prosyryjską Radę Nadzwyczajną (Majlis al-Tawari) Issama Mahayriego i antysyryjską Radę Najwyższą (Al-Majlis al-A’la) Jubrana Jurayja [30]. W dodatku w 1987 r. szyickie skrzydło partii pod wodzą Jamala przyłączyło się do Hezbollahu [31].

Pozostająca pod syryjską kontrolą SPSN stała się, mówiąc obrazowo, „sztyletem Assada”. Już w 1977 r. pomogła Syryjczykom w zabójstwa lidera PPS Kamala Jumblatta. Dwa lata później dokonała nieudanego zamachu na przywódcę maronitów Bashira Gemayela, który ostatecznie zginął 13 IX 1982 r. z rąk członka SPSN Habiba Taniusa Shartouniego. W 1990 r. wysłała na Cypr komando z misją zabójstwa chrześcijańskiego generała Aouna. Główną postacią odpowiedzialną za socjalnacjonalistyczny terroryzm był Assaad Halim Hardan, w latach 1985-1995 szef ochrony SSNP [32]. Znaczącą rolę odegrała SPSN w antyizraelskim oporze. W 1983 r. Khaled Alwan zabił izraelskiego pułkownika w Hamra, w 1984 r. samobójcze (!) zamachy przeprowadzili Sanaa Mehaydli i Bilal Fahs [33]. W 1985 r. mieliśmy do czynienia z całą serią samobójczych zamachów: 31 VII trzynastolatek zabił 3 izraelskich żołnierzy, 12 IX osiemnastolatka 18 żołnierzy proizraelskiej Armii Południowego Libanu i 2 Izraelczyków, 4 XI dwudziestoczterolatek 3 żołnierzy APL [34]. Socjalnacjonalistom nie był obcy nawet terroryzm międzynarodowy. W październiku 1987 r. w Richford (USA) zostali zatrzymani trzej członkowie SPSN (Walid Nicolas Kabbani, Georges Fouad Nicolas Younan, i Walid Majib Mourad), którzy przemycali bombę z Kanady do USA [35].

Po zawarciu porozumienia z Taif, oddającego Liban pod syryjski protektorat, Syryjska Partia Socjal-Nacjonalistyczna znalazła swą niszę w libańskim krajobrazie politycznym. Zbojkotowane przez maronitów wybory w 1992 r. przyniosły SPSN sukces w postaci 6 mandatów [36]. Socjalnacjonaliści byli też reprezentowani w rządzie, gdzie piastowali stanowisko ministrów pracy (Ali Qanso, Asaad Hardan) [37]. Pod względem programowym SPSN z jednej strony konsekwentnie reprezentowała orientację prosyryjską, z drugiej nie ustawała w wysiłkach na rzecz rozbicia systemu konfesyjnego (np. w latach 1998-1999 zaangażowała się wraz z aounistami w kampanię na rzecz cywilnych małżeństw) [38]. Zmodyfikowano nieco stosunek do kwestii żydowskiej, zaczynając po 2002 r. odróżniać Żydów od syjonistów [39]. Próba zreformowania partii w kierunku demokratycznym, jaką podjął Yusuf al-Ashqar, przewodniczący w latach 1992-1994, nie powiodła się jednak na skutek oporu milicji partyjnej [40]. W 2001 r. przywódcą SPSN został Jibran Raif Arayji [41].

Odrodziła się też działalność socjalnacjonalistów w Syrii. 5 VIII 2001 r. zezwolono na pierwsze od 1955 r. publiczne zebranie SPSN w tym kraju, w maju 2005 r. partia została zaproszona do Narodowego Frontu Postępowego – koalicji kierowanej przez Baas [42].

W kryzysie, jaki rozpoczęło w Libanie zabójstwo Haririego, partia socjalnacjonalistyczna też odgrywa pewną, acz nie pierwszoplanową, rolę. Terrorystom Hardana przypisywane są zamachy bombowe, do jakich doszło w 2005 r. w Metn (m.in. rozgłośnię radiową w Jounieh) – SPSN miała w ten sposób pomagać Syryjczykom w destabilizowaniu sytuacji politycznej [43]. Podczas zeszłorocznej (2006) inwazji izraelskiej na Liban bojowcy SPSN walczyli obok sił Hezbollahu w Marjayoun [44]. W ostatnich wyborach Syryjska Partia Socjal-Nacjonalistyczna znalazła się w prosyryjskim bloku Sojusz 8 Marca (obok szyickich ugrupowań Hezbollah i Amal, sunnickiej Ludowej Organizacji Naserystów Osamy Saada, druzyjskiej Libańskiej Partii Demokratycznej Talala Arslana oraz maronickich grup Suleimana Franjiyyeha i Emile Lahouda), zdobywając 2 mandaty [45]. Ale i terroryści z SPSN nie składają broni: 21 XI w prawosławnej dzielnicy Sin el-Fil zginął syn przywódcy Falangi Pierre Gemayel, 22 XII policja libańska aresztowała na północy 7 socjalnacjonalistów, konfiskując dużą ilość materiałów wybuchowych [46].

Syryjska Partia Socjal-Nacjonalistyczna jest ugrupowaniem niewielkim. „The Economist” w 1985 r. nazwał SPSN „dziwaczną organizacyjką” (odd little organisation), „farsową” i „idiotyczną”. Michael C. Hudson określił socjalnacjonalistyczną ideologię jako „doktrynę totalnej ucieczki” [47]. Czy wobec tego jest w ogóle sens zajmować się tym marginesem? Wydaje się, że SPSN jest czymś więcej niż „ciekawostką ornitologiczną”. Fiasko projektu nacjonalizmu panarabskiego sprawia, że ideę Wielkiej Syrii dyskretnie przejmuje syryjska partia Baas. Może się więc okazać, że Antun Saadeh zatriumfuje zza grobu.

dr Jarosław Tomasiewicz

Tekst ukazał się pierwotnie na stronie Europejskiego Centrum Analiz Geopolitycznych.
http://www.geopolityka.org

Symbol partii Al-Zawba’a (burza) – znak łączący muzułmański półksiężyc i chrześcijański krzyż.

Przypisy:

1 Witold Skuratowicz: Liban. Warszawa, 1969, s. 41-51
2 Nieprzypadkowo chrześcijaninem był np. założyciel partii Baas Michel Aflaq. Tadeusz Fryzeł: Arabska myśl socjalistyczna. Doktryna socjalizmu arabskiego. Warszawa, 1985, s. 35-61.
3  Francuzi błędnie tłumaczyli nazwę jako Syryjska Partia Ludowa (Parti Populaire Syrian).
4 Walid Jumblatt obwieścił w 1987 r., że Saadeh był agentem Mussoliniego. The Lebanese War – The Factions /w:/ Cedarland http://www.cedarland.org/war.html. Nie był to zresztą wyjątek – także konkurencyjne partie: maronicka Falanga a nawet panarabski Baas wykazywały fascynację faszystowskimi wzorami. Jerzy Skuratowicz, Witold Skuratowicz: Przemiany wewnętrzne i polityka zagraniczna Syrii. Warszawa, 1974, s. 124; Francois Duprat: Le Ba’as, ideologie et histoire /w:/ Resistance, Vol. 2 no. 2 (Juin 2003).
5 Edmond Melhem: The SSNP and the Lebanese Elections of 1947 /w:/ Al-Zawba’ah, Vol. 2, N.  8 (July 1998) http://home.iprimus.com.au/fidamelhem/ssnp/; The Lebanese…, op. cit.
6 The Lebanese…, op. cit. Podobną opinią zaprezentował w swej książce The Syrian Social Nationalist Party: An Ideological Analysis (Harvard, 1969) Labib Zuwiyya Yamak . Polemizuje z nim socjalnacjonalista Adel Beshara – zob. A. Beshara: The Syrian Social Nationalist Party: An Ideological Analysis. A reliable reference? /w:/ Syria-wide National Center http://www.syria-wide.com/The%20Syrian%20Social%20Nationalist%20Party.htm.
7 Haytham A. Kader: Ideology w: http://www.ssnp.com/new/ssnp/en/ssnp.htm.
8 Kader, op. cit.; The Lebanese…, op. cit.
9 Kader, op. cit.; The Lebanese…, op. cit.
10 Philip Jenkins: Did You Know that the Radicals of the Middle East Used to Be Christians? /w:/ History News Network http://hnn.us/articles/1640.html. Naturalne granice Wielkiej Syrii tworzyć miało Morze Syryjskie (!), góry Taurus i Zagros, Zatoka Perska oraz Pustynia Arabska. Dla tego obszaru Saadeh proponował nazwę Souraqia łączącą nazwy Syrii i Iraku. Kader, op. cit.
11 Kader, op. cit.
12 Adel Daher: Some Distinguishing Aspects of  Saadeh’s Thought /w:/ Syrian Social Nationalist Party http://www.geocities.com/CapitolHill/Lobby/3577/adel_daher.html
13 The Emblem of the SSNP -Al Zawba’a /w:/ Syrian Social Nationalist Party http://www.geocities.com/CapitolHill/Lobby/3577/index.html#articles
14 Kader, op. cit.
15 The Lebanese…, op. cit.
16 Adel Beshara: Antun Sa’adeh and the Struggle for Syrian National Independence (1904-1949) /w:/ Syrian Social Nationalist Party http://www.geocities.com/CapitolHill/Lobby/3577/adel_bechara2.html. Wg niesprawdzonych pogłosek Saadeh miał się wówczas spotkać z Hitlerem. Essential Facts of Lebanese Crisis Strains of Conflict in a Complet Setting, RFE Background Report, 1 VII 1958, s. 17.
17 J. Skuratowicz, W. Skuratowicz: op. cit., s. 127; E. Melhem: Sa’adeh & The Independence of Lebanon /w:/ SSNP Index http://home.iprimus.com.au/fidamelhem/ssnp.
18 E. Melhem: The SSNP and…, op. cit.; Beshara: Antun…, op. cit.
19 P.P.S. In The Lebanon (Fo 1018/62) /w:/ Parti Populaire Syrian, File no. 250, Foreign Office: Embassy, Consulate and Legation, Lebanon: General Correspondence, The National Archives, Kew http://www.nationalarchives.gov.uk/catalogue/DisplayCatalogueDetails.asp?CATID=4609083&CATLN=6&Highlight=%&j=1. Z tego w Bejrucie 250, w Tripolisie 300, w Kora 600-900, w Bekaa 500, w Południowym Libanie 300, w Górskim Libanie 2000.
20 J. Skuratowicz, W. Skuratowicz: op. cit., s. 61
21 E. Melhem: The ‘Jimmayzi’ incident /w:/ Al-Zawba’ah, Vol. 2, No. 8 (July 1998) http://home.iprimus.com.au/fidamelhem/ssnp/.
22 E. Melhem: The Declaration of “the First Syrian Social Nationalist Revolution” by Antun Sa’adeh /w:/ Al-Zawba’ah, Vol. 2, No.  8 (July 1998) http://home.iprimus.com.au/fidamelhem/ssnp/.
23 E. Melhem: The SSNP After Sa’adeh /w:/ SSNP Index http://home.iprimus.com.au/fidamelhem/ssnp/.
24 Daniel Neep: Violence and Velocity. Constructing the State in Syria [Paper presented in Session 5.16 of the BISA Annual Conference, University College Cork (Ireland), 18-20 XII 2006], s. 2-3; Raymond A. Hinnebusch: Secret War in the Middle East: The Covert Struggle for Syria, 1949-61 by Andrew Rathmell /w:/ British Journal of Middle Eastern Studies, Vol. 23, No. 2 (1996).
25 Another SSNP site? /w:/ SSNP Discussion Board http://www.ssnp.com/cgi-bin/ultimatebb.cgi?ubb=get_topic;f=1;t=001475
Frakcja Maseeha w opozycji do „proamerykańskiej” polityki drugiej frakcji sprzeciwiała się zaangażowaniu SPSN w konflikt libański 1958 r. Po śmierci Maseeha szefem tej frakcji został Antoun Abou Haidar. Strona internetowa frakcji: http://www.alqawmi.com.
26 E. Melhem: The Lebanese Crisis of 1958: Its Causes and The SSNP’s Role in it /w:/ SSNP Index http://home.iprimus.com.au/fidamelhem/ssnp/; A. Beshara: Civil Crisis 1958, Chamoun, Nasser and the Role of the SSN /w:/ Syrian Social National Information Network http://www.ssnp.info/thenews/daily/Makalat/Adel%20Beshara/AdelBeshara_12-07-04.htm.
27 Essential…, op. cit.; Syrian Socialist Nationalist Party /w:/ Lebanon, Library of Congress Country Studies http://lcweb2.loc.gov/cgi-bin/query/r?frd/cstdy:@field(DOCID+lb0135).
28 E. Melhem: The SSNP’s Attempted Coup D’état of 1961 /w:/ SSNP Index http://home.iprimus.com.au/fidamelhem/ssnp/.
29 The Lebanese…, op. cit.
30 Syrian…, op. cit.; The Lebanese…, op. cit.
31 Odtąd bazę SPSN tworzyli tylko prawosławni oraz druzowie z klanu Yazbaki, opozycyjnego wobec rodu Jumblatt. The Lebanese…, op. cit. Nadmienić przy tym warto, że w latach 80. hezbollahisi i socjalnacjonaliści niejednokrotnie się ścierali. Gary C. Gambill, Ziad K. Abdelnour: Hezbollah: Between Tehran and Damascus /w:/ Middle East Intelligence Bulletin, Vol. 4   No. 2 (February 2002).
32 Syria and International Terrorism /w:/ Cedarland http://www.cedarland.org/terror.html; Syria’s…, op. cit.
33 Syria’s…, op. cit. Wbrew temu co twierdzi np. Martin Kramer (Sacrifice and „Self-Martyrdom” in Shi’ite Lebanon /w:/ http://www.geocities.com/martinkramerorg/Sacrifice.htm) Fahs był członkiem SSNP a nie Amal.
34 Syrian Social Nationalist Party /w:/ MIPT Terrorism Knowledge Base http://www.tkb.org/Group.jsp?groupID=4278.
35 In Praise of Routine Traffic Stops /w:/ Daniel Pipes http://www.danielpipes.org/blog/452
36 Dan Corstange: Lebanon – The Party System from 1963 to 2000 /w:/ International Comparative Political Parties Project http://janda.org/icpp/ICPP2000/Countries/7-MiddleEastNorthAfrica/76-Lebanon/Lebanon63-00.htm.
37 G. C. Gambill: Hezbollah and the Political Ecology of Postwar Lebanon /w:/ Mideast Monitor, Vol. 1   No. 3 (September-October 2006).
38 G. C. Gambill: Lebanese Christians: A Unified Opposition Front? /w:/ Middle East Intelligence Bulletin, Vol. 4   No. 10 (October 2002); Lebanon, Israel, and Class Struggle /w:/ MarxistFromLebanon http://marxistfromlebanon.blogspot.com/2006/08/lebanon-israel-and-class-struggle.html.
39 Lebanon…, op. cit.
40 Farid el Khazen:  Political parties in postwar Lebanon: parties in search of partisans /w:/ The Middle East Journal, Vol. 57 No.4 (Autumn 2003).
41 Jibran Raif Arayji /w:/ Arab Decision  http://arabdecision.org/show_cv_print.php?lang_id=3&coun_id=4&cat_id=2&max_display_level=3&show_func=0&cv_id=577730493.
42 SSNP Holds First Public Meeting in 50 Years /w:/ Middle East Intelligence Bulletin Vol. 3   No. 8 (2001); Sami Moubayed: Syria: The faint smell of jasmine /w:/ Al-Ahram, 26 V -1 VI 2005.
43 Syria’s Terrorism Against Lebanon and the World /w:/ Lebanese Foundation for Peace http://www.free-lebanon.com/LFPNews/2006/May/May19/may19.html.
44 Anthony Shadid: Fleeing Lebanese Christians See Town Forever Changed /w:/ The Washington Post, 13 VIII 2006.
45 Nadim Zaazaa: A Nation of Coalitions and Tears. Background on Lebanon /w:/ IslamOnLine http://www.islamonline.net/servlet/Satellite?c=Article_C&cid=1165327547886&pagename=Zone-English-Muslim_Affairs%2FMAELayout; 29 May-20 June 2005 Lebanese Elections /w:/ Sic Semper Tyrannis 2007 http://turcopolier.typepad.com/sic_semper_tyrannis/2006/07/the_cedar_revol.html.
46 Rym Ghazal: Lebanese police arrest 7 members of pro-Syrian party, seize explosives /w:/ Daily Star, 22 XII 2006; An Assassination and Rising Tensions /w:/ STRATFOR World Terrorism Report, 21 XI 2006 http://www.stratfor.com/products/premium/read_article.php?id=28090.
47 Daniel Pipes: Radical Politics and the Syrian Social Nationalist Party /w:/ International Journal of Middle East Studies, Vol. 20, No. 3 (August 1988).