Adam Doboszyński: Gospodarka wolna czy planowa

Klasyczny spór, czy gospodarka ma być wolna, czy planowa, znajduje i znajdować zawsze będzie w zastosowaniu życiowym rozwiązanie pośrednie. Ekonomiści liberalni głoszą, że wszelkie odstępstwo od ich zasad pociąga za sobą automatycznie dalsze odstępstwa, krąg odstępstw rozszerza się coraz bardziej, póki wolność gospodarcza nie zniknie całkowicie, względnie póki społeczeństwo, doprowadzone przez planowość do kompletnego zubożenia, nie wróci do zupełnej swobody gospodarczej. W myśl tego rozumowania, dzieje gospodarcze poszczególnych społeczeństw powinny się przedstawiać jako okresy wyraźnie planowe lub wyraźnie liberalne, ze stosunkowo krótkimi stadiami przejściowymi. Tymczasem dzieje dowodzą, że ustrojów zdecydowanie nastawionych na jeden lub drugi system było w historii bardzo niewiele, przeważały natomiast stale ustroje mieszane, o zmiennej proporcji elementów wolnych i planowych.

Prof. Rybarski pisze: „Jeżeli więc równocześnie mogą obok siebie istnieć państwa, z których jedne np. w całości przeprowadzają ideał planowego gospodarstwa, a inne stoją na gruncie wewnętrznej swobody gospodarczej i prywatnej własności, to czy nie można pójść jeszcze o krok dalej w tym rozumowaniu i powiedzieć: także i w granicach jednego gospodarstwa narodowego może się wytworzyć kombinacja gospodarki planowej i wolnej… Mówi się o tym, że np. wielki przemysł, który dziś już jest skartelizowany, przejdzie pod planową gospodarkę, a średni i drobny przemysł, a zarazem rolnictwo, utrzyma się jako forma wolnej gospodarki”. A potem prof. Rybarski dodaje: „Ale ta sprawa nie przedstawia się tak prosto. Niewątpliwie w danym momencie, w dobie przejściowej, istnieją obok siebie jedne i drugie pierwiastki, przymus kombinuje się z gospodarczą wolnością. Jednak niełatwo wyobrazić sobie trwały kompromis między tymi dwiema ideami. Oczywiście, że w życiu gospodarczym te idee nigdy nie występują w całej czystości; nie było jeszcze kraju pod każdym względem liberalnego, ani komunizmu bez śladu prywatnej własności. Ale w gospodarstwie narodowym musi, na dłuższą metę mieć zdecydowaną przewagę jedna lub druga zasada. Ustrój gospodarczy państwa nie może być pod ciągłym znakiem zapytania, w ciągłej walce o swoje podstawy. Bez usunięcia niepewności nie złagodzi się przesilenia gospodarczego i zwyciężyć musi jedna lub druga zasada. A nawet jest w interesie gospodarstwa społecznego by ta walka nie trwała zbyt długo, bo ciągle zataczanie się od jednej ściany ku drugiej nie jest objawem powrotu do równowagi”.

Ostatni ustęp musi wywołać melancholijne refleksje. Dzieje ludzkości są w każdej dziedzinie dążeniem do harmonii, której się jednak nigdy nic osiąga. A jeśli się ją nawet osiągnie, czyli, by wrócić do ekonomii, o ile się zrealizuje czysty liberalizm, czy stuprocentową planowość, to widzimy w niedługim czasie rozkład danego ustroju, jak się to stało w naszych oczach z liberalizmem zachodnioeuropejskim oraz amerykańskim i zaczyna się na nowo zataczanie od jednej ściany do drugiej, będące dowcipnym i prawdziwym obrazem odwiecznej rzeczywistości na naszej planecie.

W tym zataczaniu leży punkt ciężkości całego problemu. Prowadzenie samochodu po gościńcu wymaga ciągłego wytężania uwagi i bezustannego kręcenia kierownicą. Maszyny, która by raz nastawiona, jechała do celu bez pomocy ludzkiej ręki i ludzkiego rozumu, nikt jeszcze nie wynalazł, ale ten fakt nie zraża nikogo do posiadania samochodu,zmusza natomiast do gruntownego opanowania sztuki prowadzenia. Można ten przykład zastosować i do ekonomii. Wynalezienie systemu gospodarczego, który by się w nieskończoność automatycznie sam regulował, jest czystą utopią i nie ma sensu do tego dążyć. Ciągłemu zataczaniu należy przeciwstawiać ciągły wysiłek. Możemy z biegiem czasu doprowadzić do tego, że będziemy coraz bliżej oscylowali koło naszej linii wytycznej, że rozpiętość naszych wahań będzie coraz to mniejsza. Wymaga to oczywiście planowego wprowadzania w życie pewnych zasad. Trudność w tym, by te zasady były absolutnie niezmienne. Jeśli będziemy zmieniali wytyczne naszego planu co kilka lat, będziemy się zataczali coraz to więcej i organizm gospodarczy nie dojdzie do pożądanego stanu możliwie małych wahań.

Tu leży niebezpieczeństwo planowości, opartej na zmiennych poglądach różnych szkół ekonomicznych i społecznych. Ale zasady moralności chrześcijańskiej są odwieczne, przyjęcie ich za wytyczne przy organizm społeczeństwa zataczaniem się nie grozi, wymaga tylko ciągłego natężania uwagi i wysiłku, ustawicznego łamania przeszkód i zwalczania złych pomysłów i złych instynktów. Jednym słowem wymaga w życiu zbiorowym tego, co każdy z nas robi na co dzień w swym życiu prywatnym. Wiemy, że uniknąć się tego nie da.

A wiec ustrój planowy? Bynajmniej. Stuprocentowa planowość musi (choćby ze względów czysto praktycznych), dążyć do upraszczania problemów gospodarczych, oraz do zmniejszania ilości samodzielnych placówek; a to się osiąga przez koncentrację produkcji i własności. Ustrój chrześcijański, oparty na uwłaszczeniu mas, czyli na stworzeniu możliwie jak największej ilości samodzielnych warsztatów, z natury rzeczy opierać się musi na daleko idącej swobodzie gospodarczej. Wolność gospodarcza jednostek, przy planowości moralnej społeczeństwa – to definicja najlepiej może ujmująca właściwy stan rzeczy. Mówiąc stylem ekonomistów, będzie to umiarkowany interwencjonizm, o założeniach moralnych, a nie gospodarczych. Ustrój wolnej wymiany i prywatnej inicjatywy, którego automatycznemu zwyrodnieniu przeciwstawiać się będzie świadoma wola zbiorowości.

Istnieje specyficzny klan pesymistów, który na sam dźwięk słowa „interwencja” załamuje ręce i rozdziera szaty. „Skoro raz wejdziemy na drogę, interwencjonizmu, to nigdy nie wiadomo jak daleko nas to zaprowadzi”. To ich motyw przewodni. Owszem, wiadomo. Tak daleko, jak daleko uznamy za wskazane się posunąć. Proszków na ból głowy zażywa się od czasu do czasu i wtedy okazują się pożyteczne. Zażywane na co dzień działałyby zabójczo. Ciekawe, że ci sami ludzie, którzy się tak panicznie boją nadmiernej interwencji, okazują o wiele mniejszą odrazę do nadmiernej swobody, która się tylokrotnie okazała zgubna, zarówno w polityce, jak i w gospodarce i to szczególnie dla nas, Polaków.

Mieliśmy już w Polsce ustrój quasi-liberalny w XVI wieku, i w tymże wieku urodziła się nam pańszczyzna (patrz Rozdział XI). Muszę ponownie wrócić do tego, co już podkreśliłem na początku tej książki. Społeczeństwo winno stale nad tym pracować, by jego ustrój gospodarczy nie wyrodniał. Ten rodzaj zbiorowej troski nazywamy interwencją. Jeśli społeczeństwo będzie się dobrze pilnować, to interwencji nie będzie ani za dużo, ani za mało, ale w sam raz, ile trzeba. A jeśli społeczeństwo nie potrafi sobie poradzić z problemami gospodarczymi, to w każdym ustroju będzie mu źle, z tą różnicą, że w systemie chrześcijańskim znajdują się pewne samoczynne hamulce przeciw zbyt szybkiemu degenerowaniu się ustroju, podczas gdy zarówno w systemie liberalnym, jak i kolektywistycznym, nawet krótkotrwałe opanowanie rządów przez ludzi pozbawionych skrupułów, prowadzi niezwykle szybko do katastrofy gospodarczej.

Chrześcijański ustrój średniowiecza przechodził w różnych odmianach chorobę nadmiernego interwencjonizmu, historia nam te fakty przekazała, możemy z nich wyciągnąć wnioski i uniknąć błędów, nieraz już popełnianych. Lecz doświadczenie wieków i postępy wiedzy pouczają nas, że nadmierna swoboda jednostki jest równie szkodliwa, jak zbyt daleko posunięta interwencja zbiorowości. Utrzymanie złotego środka między tymi dwiema skrajnościami stanowi cel niewątpliwie trudny, lecz jedyny, do którego naprawdę warto dążyć.

Adam Doboszyński

Fragment z „Gospodarka Narodowa”.