Lech Toporzeł: Struktura antropologiczna i typy rasowe Europy

Obecna struktura antropologiczna Europy jest w wynikiem tysięcy lat migracji i wzajemnych kontaktów między różnymi grupami ludzi reprezentujących rozmaite typy rasowe. Co nie oznacza, że nie występują już w Europie oddzielne typy rasowe. Istnieją i są mniej lub bardziej przemieszane ze sobą, ale mimo to da się wyodrębnić pewne charakterystyczne cechy które umożliwiają ich odróżnienie. Są to wzrost, budowa ciała, a przede wszystkim budowa czaszki (parametry takie jak jej długość, szerokość, wysokość i ich wzajemne stosunki do siebie, kształt i budowa twarzy i nosa, oraz wiele innych), kształt włosów i ich kolor jak również kolor oczu i skóry. Zanim przejdziemy do historii i opisu poszczególnych typów chciałbym wyjaśnić, że informacje tu zawarte czerpałem głównie ze strony Society for Nordish Physical Anthropology i teorii z umieszczonej tam wersji online książki profesora antropologii z Harvardu Carletona Coona „The Races of Europe”. Napisanej w 1939 roku i będącej sumą dotychczasowej wiedzy antropologicznej.

Pierwotną ludność północnej, zachodniej i środkowowschodniej Europy w okresie górnego paleolitu stanowiła ludność, którą określa się właśnie mianem rasy górnopaleolitycznej (Cro-Magnon – kromaniońskiej). W swej oryginalnej formie charakteryzował ją wysoki wzrost, silna budowa ciała, bardzo duża i długa czaszka, duża (szeroka i długa) twarz, wydatna szczęka i bardzo niskie oczodoły.

Później wyodrębniło się z niej kilka typów z których najbardziej przypominającym swój pierwowzór jest typ Brünn (obecnie spotykany w płd-zachodniej Sandynawii, gdzie zamieszkuję od czasów ustąpienia lodowca, oraz w Irlandii, do której według Coona przybył w mezolicie), zbliżony do niego jest typ Borreby, odróżnia się od niego przede wszystkim krótkogłowością, pierwsze czaszki zbliżone do tego drugiego typu pochodzą z wykopalisk w Ofnet (Bawaria)

Oba te typy mają generalnie jasną pigmentację. W przeciwieństwie do trzeciego typu górno-paleolitycznego jakim jest alpejski. Można go określić jako ciemniej pigmentowany, niższy i o mniejszej czaszce wariant typu Borreby. Dwa pierwsze zamieszkiwały głownie Wyspy Brytyjskie i część Skandynawii oraz południowe wybrzeża Morza Północnego, ale przenikały silnie na teren Europy Środkowej aż do Bałkanów. Ich przedstawicieli można było spotkać też na terenie Afryki Północnej, a nawet na Wyspach Kanaryjskich. Zaś typ alpejski skupiał się pierwotnie, głównie na obszarze centralnej Francji i w regionie alpejskim. Lecz spotkać można go było też na Bałkanach, wyżynach Zachodniej i Centralnej Azji aż po Tadżykistan. Do rasy górnopaleolitycznej zaliczał się też nieistniejący już typ wschodnio-górnopaleolityczny, który następnie (poprzez zmieszanie się z Lapończykami), przekształcił się w typ uralski. Występował na terenie obecnej Rosji, Białorusi, państw nadbałtyckich i Finlandii. Europę południową zamieszkiwali przedstawiciele rasy śródziemnomorskiej która dzieli się na wiele typów. Różniących się przede wszystkim wzrostem i mniej znaczącymi cechami twarzy, gdyż zawsze charakteryzuje je długa czaszka i ciemna pigmentacja. Zachodnia, europejska cześć basenu Morza Śródziemnego zamieszkana była przez typy niskorosłe podczas gdy część wschodnia i Afryka Północna przez typy wysokie.

Tak generalnie przedstawiała się mapa rasowa Europy do czasów neolitu, bowiem wtedy zaczęła się migracja ludu kultury megalitycznej, budowniczych olbrzymich kamiennych kręgów którzy pierwsi wprowadzili do wielu rejonów Europy techniki uprawy roli i trwała ona do wczesnej epoki brązu. Swój początek kultura ta miała może gdzieś w Azji Zachodniej a może nawet w Afryce Północnej. Ludność ta dotarła poprzez wybrzeża Morza Śródziemnego (gdzie pozostały po niej liczne populacje, szczególnie na płd-wsch. Bałkanach i w Afryce płn., w mniejszej mierze na płw. Iberyjskim i Apenińskim) na Atlantyk i osiedlała się na terenie dzisiejszej Francji, Niderlandów, płn. Niemiec, Jutlandii, Skandynawii, a przede wszystkim Wysp Brytyjskich, gdzie powstały najwspanialsze zabytki tej kultury (Stonehenge, New Grange i wiele innych). Należała ona do typu zwanego od swojego rozsiedlenia atlantycko-śródziemnomorskim. Generalnie najbliższego rasie nordyckiej wśród typów śródziemnomorskich. Do tego typu należało też wielu pierwszych egipskich faraonów. Trzeba zaznaczyć, że wbrew pojawiającym się nieraz bzdurnym poglądom jakoby pierwsi Egipcjanie byli czarni, to według znalezisk, Podstawowa warstwa ludności należała generalnie do niewysokiego, śródziemnomorskiego typu porównywalnego do tego z płd. Europy. Z kolei wyższe warstwy urzędniczo-kapłańskie i niektórzy członkowie rodzin królewskich wykazywali niekiedy jasną pigmentację. Mającą zapewne swe źródło we wpływie ludów libijskich z płn. zach. Afryki. W późniejszych czasach zaczęto sprowadzać z głębi Afryki czarnych niewolników. Zawsze jednak przedstawianych na malowidłach jako wyraźnie odróżniający się od rdzennych Egipcjan.

Następnym ruchem migracyjnym była ekspansja ludów kręgu kultur naddunajskich które wykształciły się w VI tys. p.n.e. wykazywały one powiązania kulturowe, jak też antropologiczne z ludnością Anatolii, jak również Ukrainy, płd. Rosji a nawet zach. Turkiestanu (Anau). W poł. V tys. p.n.e. utworzyły one kulturę ceramiki wstęgowej rytej, której przedstawiciele zasiedlili znaczne obszary Środkowej Europy w tym również i Polski. Należały w dużej części do typu zwanego przez Coona Danubian i zaliczanego do jednego z dwóch tzw. typów proto-nordyckich. Drugim typem proto-nordyckim był Corded albo Battle-Axe (Coon), związany był on z kręgiem kultury ceramiki sznurowej (od poł. III tys. p.n.e.), a szczególnie należącej do niej kultury toporów bojowych. Przypominał wczesny typ irano-afgański z rejonu Wyżyny Irańskiej, Afganistanu i płd. Azji Centralnej i mógł mieć z nim wspólne źródło w dalekiej przeszłości. Typ ten według Coona emigrował ze swej pierwotnej ojczyzny w kilku kierunkach, część przeniosła się w rejon dzisiejszej płd. Rosji i częściowo Ukrainy, a dużo później napłynęła do środkowej Europy jako przedstawiciele kultury ceramiki sznurowej. Inna część osiedliła się na stepach wschodniej Azji Centralnej, chińskiego Turkiestanu, płd. Syberii i zach. Mongolii. Obie te grupy były w swej początkowej fazie prymitywnymi rolnikami i dopiero w nowym stepowym środowisku zaczęły przechodzić do pasterstwa, z czym wiązało się udomowienie konia. Ludność ta mówiła językiem proto-ałtajskim, który został przejęty wraz z gospodarką pasterską przez ludy należące do odmiany żółtej (mongoloidalnej). Pierwotnie zamieszkujące lasy i góry Wschodniej Syberii, płn. Mongolii i Mandżurii (poza tym we wschodniej i zachodniej Azji Centralnej żyły też różne typy śródziemnomorskie, generalnie niskiego wzrostu). Następnie Mongoloidzi zasymilowali większość białej ludności. Ale nie do końca, gdyż w wielu chińskich przekazach niektórzy z Hunów przedstawiani byli jako ludzie o jasnych oczach, rzadziej włosach i długich, wąskich, wydatnych nosach, jak również gęstym zaroście. Mimo tego, większość z nich zaliczała się odmiany mongoloidalnej. Podobnie jak reszta ludów składających się obecnie na ałtajską rodzinę językową, za wyjątkiem Turkmenów, Azerów i oryginalnego tureckiego elementu wśród Osmanów i Seldżuków. Plemiona te uległy mongolizacji w bardzo niewielkim stopniu i przechowały w dużej mierze typ pierwszych białych na zachodnio-mongolskich stepach. Zbliżony raczej do wariantu irano-afgańskiego, niż Corded, ze względu na ciemną pigmentację oczu i włosów. Wynikłej zapewne z owej niewielkiej mongolizacji, być może też wchłonięcia wspominanych, pierwotnych typów śródziemnomorskich.

Później (w ciągu II tysiąclecia p.n.e.) na teren wschodniej Azji Centralnej, płd. Syberii i chińskiego Turkiestanu (ale już nie Mongolii) przybyła z Ukrainy i płd. Rosji ludność indoeuropejska (Tocharowie a następnie ludy irańskie) należąca do rasy nordyckiej, częściowo asymilując, częściowo wypierając na północ i wschód, ową białą, ałtajską ludność jak też ich poprzedników, zarówno Mongoloidów jak i pozostałości wczesnych typów śródziemnomorskich. Jeśli chodzi o Tocharów to trzeba dodać że istnieją poszlaki wskazujące, że to oni byli owymi uzbrojonymi w broń z brązu, „ludźmi na rydwanach”, ze starych chińskich kronik, założycielami pierwszej chińskiej dynastii Szang.

Generalnie nordyckie były wyższe warstwy ludów indoirańskich które osiedliły się w Iranie, a później stworzyły tam państwo perskie. To samo tyczy się Ariów, którzy najechali Indie (chodzi tu głównie o część ich wyższych warstw = warn, zarówno braminów jak i kszatrijów, trzecia warna – wajsiowie, zresztą najliczniejsza, zaliczała się głównie do rasy śródziemnomorskiej, przede wszystkim do typu irano-afgańskiego, zaabsorbowanego głównie w trakcie przejściowego zamieszkiwania przez Ariów w Afganistanie). Również wśród przodków Ormian istniał, szczególnie u wyższych warstw społecznych (oczywiście jak wszędzie, zawsze stanowiących mniejszość społeczeństwa) element nordycki. Obecnie Ormianie zostali całkowicie zasymilowani przez autochtoniczny element armenoidalny (paradoksem jest, że nazwa typu armenoidalnego pochodzi od miana kraju Ormian, czyli Armenii).

Ciekawą sprawą jest zagadnienie używania słowa Arja (szlachetny) i jego pochodnych przez wiele ludów indoeuropejskich, co oznacza, że była to zapewne ich pierwotna nazwa plemienna (lub przynajmniej określenie ich elity). Mało kto zdaje sobie sprawę, że zarówno nazwa Iranu (od kraju Arjana w dzisiejszym wschodnim Iranie i Afganistanie) jak i celtycka nazwa Irlandii (Eire) są reminiscencją tegoż słowa. Również arystokracja (od starogreckiego aristos = najlepszy) ma to samo pochodzenie, nawet niemieckie określenie na armię (heer), wywodzi się od starogermańskiego słowa harja (wojsko). Z kolei indoirańska elita w huryckim państwie Mittani (istniejącym w XVI-XIV w p.n.e. na terenie dzisiejszej płn Syrii, płn. Iraku i płd-wsch. Turcji), określała się jako marijanni (wojownicy na rydwanach). Widać na powyższych przykładach, że źródłosłów Arja łączył się zawsze z władzą lub wojną, co oczywiście tłumaczy się tym że u pierwotnych ludów indoeuropejskich te dwa pojęcia były ze sobą nierozłącznie związane.

Powróćmy teraz do genezy rasy nordyckiej i Indoeuropejczyków. Zarówno typ Corded jak i Danubian zaliczane są nadal do rasy śródziemnomorskiej i różniły się od jej pozostałych typów przede wszystkim jaśniejszą pigmentacją, która wytworzyła się najprawdopodobniej w procesie depigmentacji tych pierwotnie brunetów i miała miejsce w chłodniejszym klimacie Europy Środkowo-Wschodniej i stepów azjatyckich. Choć niewykluczone, że od początku przejawiali większą niż inne typy śródziemnomorskie skłonność do jasnych odcieni. Albo wchłonęli jakieś miejscowe, nieznane nam, jasne typy. Z ludów składających się na dwie typy rasowe powstali najprawdopodobniej Indoeuropejczycy. Przez zmieszanie się części typu Danubian, najprawdopodobniej tego który zamieszkiwał stepowy rejon nadczarnomorski, z przybyłym ze wschodu typem Corded kultury ceramiki sznurowej (pierwsza fala ludów Corded pojawiła się w płn. Europie i Skandynawii około 2500 lat p.n.e. Zapewne nie mówiła jeszcze językiem indoeuropejskim. To samo tyczy się pochodzącego od niej odłamu który zmieszany z typem dynarskim i Borreby osiedlił się we wczesnej epoce brązu na Wyspach Brytyjskich) Język proto-indoeuropejski pochodzi w większej części od elementu Danubian. Stąd zbieżności z dawnymi językami Bliskiego Wschodu, Kaukazu i Anatolii w słownictwie dotyczącym rolnictwa jak i nazw dla miedzi i złota. Od elemtu Corded pochodzi między innymi słownictwo związane z hodowlą konia, wykazujące konotacje z ałtajską rodziną językową. Sam język, jak i większość słów wykształciło się już w środkowo-wschodniej Europie. Za tą lokalizacją przemawiają podobieństwa z językami ludów proto-ugrofińskich, z których zresztą znaczna część (szczególnie ta sąsiadująca od północy z pasem stepowym płd. Rosji i Powołża) wykazywała cechy typu Danubian. W początkowym okresie swej ekspansji (przełom III i II tys. p.n.e.) Indoeuropejczycy przejawiali jeszcze cechy rasowe obydwu wspomnianych typów (Np. pierwsi Grecy byli generalnie w typie Danubian ale ich arystokracja przejawiała niekiedy cechy Corded).

Wytworzenie się z nich nowego, jednorodnego typu przebiegało przez całą epokę brązu na terenie Europy Środkowej. Być może z niewielkim udziałem typów górnopaleolitycznych. Powstał nowy typ antropologiczny, który możemy już oddzielić od typów śródziemnomorskich i nazwać rasą nordycką. Występowała ona przede wszystkim w Europie Środkowej i Zachodniej, zaś na stepie rozciągającym się od płd. Ukrainy po Ałtaj egzystowała jej odmiana różniąca się niższą czaszką i szerszą twarzą o wydatniejszej szczęce, związana z ludami irańskimi (Scytowie, Sarmaci). Cechy te były spowodowane zapewne domieszką lokalnych, wcześniejszych typów (proces ten opisałem wyżej). Obecnie odmiana ta jest praktycznie nie spotykana. W związku z napływem na te tereny turko-mongolskich ludów rasy żółtej wyparły one bądź zasymilowały Indoeuropejczyków. Lecz do dzisiaj 10% do 20% mieszkańców Azji Centralnej i chińskiego Turkiestanu (Kazachowie, Kigizi, Ujgurzy i inni) posiada jasne oczy bądź włosy, oprócz pozostałych, generalnie mongoloidalnych bądź śródziemnomorskich cech.

Rasa nordycka w swym środkowo-europejskim wariancie rozprzestrzeniła się na przełomie II i I tys. p.n.e. w czasach późnej epoki brązu i wczesnej epoki żelaza. Związana była z późniejszą fazą kultury pól popielnicowych oraz powstałej na jej fundamencie kultury halsztackiej. Ci Nordycy epoki żelaza byli Celtami, Illirami, Trakami i Germanami oraz należeli do innych ludów indoeuropejskich. Wkrótce doszło do rozprzestrzenienia się tej rasy we wszystkich kierunkach w związku z migracjami tychże ludów. Nie oznacza to oczywiście, że nie występowały wśród nich (w mniejszości) inne typy rasowe, szczególnie krótkogłowe, jak wczesny dynarski (bardziej śródziemnomorski niż obecny, między innymi częściowo pośredniogłowy, dlatego nie spowodował brachycefalizacji) i alpejski u Celtów. Domieszka powyższych typów jak również lokalnych form śródziemnomorskich zaszła w ich kolebce na terenie dzisiejszych płd-zach. Niemiec i spowodowała wykształcenie się u nich typu zwanego celtycko-nordyckim (Coon), różniącego się od rasy epoki żelaza głównie wyższą pośredniogłowością, niższą czaszką, dłuższą twarzą i wydatniejszym nosem. Typ ten występuję do dzisiaj na obszarach będących w starożytności centrami celtyckiego osadnictwa i rozprzestrzenił się od VII w. p.n.e. na Wyspach Brytyjskich, Galii i płw. Iberyjskim,  a w pozostałej części kontynentu w okresie lateńskim (od 450 p.n.e. do I w. p.n.e.). Zbliżony typ reprezentowali wcześni Rzymianie (różnili się niższym wzrostem). Miał on w ich przypadku swe źródło albo we wspólnym pokrewieństwie z Celtami albo w podobnych domieszkach nie-nordyckich typów. Z kolei Germanowie zachowali w dużej mierze cechy rasy epoki żelaza i stąd typ do jakiego należą nazywa się halsztacko-nordyckim (Coon). Z tym że część z nich (ci którzy osiedlili się w Szwecji) wchłonęła pewną domieszkę mieszkających tam wcześniej typów Borreby, Corded i atlantycko-śródziemnomorskiego. Spowodowało to że mieli oni trochę większe czaszki i twarze oraz potężniejszą budowę i byli częściej pośredniogłowi niż czysty typ halsztacki. Byli pośrednią formą między nim a podtypem anglosaskim. W takim typie były plemiona wschodnio-germańskie które później najechały Europę. Do dziś jego wpływy widoczne są wśród szwedzkiego typu halsztacko-nordyckiego. W oryginalnej formie typ halsztacki występował u Illirów i prawdopodobnie Traków.

Cofnijmy się teraz do epoki brązu gdyż wtedy doszło do czwartego, ostatniego ruchu migracyjnego, który przyniósł pojawienie się wspominanego już typu dynarskiego. Powstał on w wyniku procesu krótkogłowienia u przedstawicieli typów śródziemnomorskich zamieszkujących Anatolię, Kaukaz, Syrię i Cypr, spowodowanego przez wpływ typu alpejskiego. Ludzie w tym typie związani byli z kulturą wczesnej epoki brązu i około XX / XIX w. p.n.e. zaczęli napływać do płn. Afryki i na płw. Iberyjski skąd rozprzestrzenili się na obszar Europy Zachodniej i Południowej a następnie Środkowej (kultura pucharów dzwonowatych). W mniejszym stopniu wystąpiły przesunięcia grup ludności z Anatolii na Bałkany. Migracja ludów w typie dynarskim (choć w początkowym okresie przeważały jeszcze wśród nich cechy śródziemnomorskie) spowodowała rozprzestrzenienie się w Europie na szerszą skalę umiejętności wytopu miedzi i cyny, co później spowodowało przejście do wytopu brązu. Trzeba też dodać, że na terenach nadreńskich wczesny typ dynarski wchłonął pewną domieszkę typu Borreby oraz Corded, i ludzie o takim mieszanym typie napłynęli na teren Anglii (ale nie Irlandii, gdzie typ dynarski dotarł bezpośrednio z Hiszpanii). Oba te warianty spotkały się na terenie Szkocji.

Po tych czterech migracjach nie dochodziło już do przybywania do Europy wielkich grup ludności obcej rasowo (pomijając trwające wprawdzie długo bo od IV do XIII w. n.e. najazdy ludności turko-mongolskiej, ale które za wyjątkiem części ludności Rosji i Ukrainy nie pozostawiły większych śladów w strukturze rasowej Europejczyków). Dochodziło nadal jednak do migracji wewnątrz europejskich, specjalnie chodzi tu o wędrówki ludów germańskich. Główną rolę odegrały w nich ludy wschodnio-germańskie. Należeli do nich Goci, Wandalowie, Burgundowie, Gepidzi i inne mniejsze plemiona. Pochodzące ze Szwecji, a później osiadłe w większości na terenie Polski (od poł. VI w. p.n.e. do V w. n.e.). Stworzyły u nas kultury: wejherowsko-krotoszynską (prawdopodobnie), jastorfską, przeworską, oksywską i wielbarską. Później wywędrowały na obszar Cesarstwa Rzymskiego, gdzie stworzyły mniej lub bardziej długotrwałe organizmy państwowe, lecz na pewno jakaś ich część pozostała w naszym kraju i została zeslawizowana przez przybyłych w VI. w. n.e. Słowian. Tak więc niektórzy Nordycy spotykani w naszym kraju mogą być odległymi potomkami owych wschodnio-germańskich szczepów. Były one generalnie w typie halsztacko-nordyckim ale często zbliżały się do podtypu anglosaskiego. Miały większe twarze i czaszki, o indeksie częściej mezocefalicznym, posiadały też potężniejszą budowę ciała. Wynikało to z wchłonięcia na terenie Szwecji małej domieszki typów Corded, Borreby i atlantycko-śródziemnomorskiego. Ci którzy mieszkali w płd-wsch Norwegii byli w czystym typie halsztackim, przenikał on również do pozostałych jej obszarów, gdzie jednak mieszał się z typami Borreby, Brunn i Corded. Z której to mieszanki powstał później podtyp Tronder. Podobna mieszanka zaszła na terenie Fryzji, płn. Niemiec i częściowo Danii. Z tym że przeważał w niej typ halsztacki. Powstał wtedy podtyp anglosaski, główny element rasowy wśród Anglów, Sasów, Jutów i Fryzów. Część z Germanów zachodnich (Frankowie, Alemanowie) uległa zmieszaniu z Celtami i przejęła ich typ rasowy zwany celtycko-nordyckim.

Przejdźmy teraz do Słowian, którzy opanowali połowę Europy i wpłynęli mocno na mapę rasową kontynentu. Według najnowszych teorii ich ojczyzna leżała w dorzeczu Prypeci i środkowego Dniepru, na pograniczu dzisiejszej Białorusi i Ukrainy, gdzie odizolowani bagnami i gęstymi lasami przez długi okres czasu byli poza głównym nurtem europejskiej cywilizacji. Stąd Słowianie nie brali udziału w procesie powstawania rasy nordyckiej w Europie Środkowej, ale zachowali wczesnoindoeuropejski proto-nordycki typ Danubian jak również wiele archaizmów językowych z okresu praindoeuropejskiej wspólnoty. W początkowym okresie tworzyli zapewne wspólną grupę z przodkami Bałtów, świadczy o tym wzajemne podobieństwo tych dwóch rodzin językowych. Istnieją też wzajemne korelacje z grupą języków indo-irańskich oraz pewne wpływy tych ludów w sferze prasłowiańskiej religii i kultury, co tłumaczy się tym, że przez setki lat graniczyli oni z przodkami Słowian od południa, zamieszkując stepy obecnej Ukrainy. Prawdopodobnie część irańskich plemion sarmackich z stepowych rejonów Ukrainy i płd. Rosji, w ucieczce przed Hunami (IV/V n.e.) schroniła się na północy, w lesistych terenach zamieszkanych przez przodków Słowian i wkrótce się z nimi zasymilowała, ale mogła wpłynąć w pewnej mierze na ich strukturę antropologiczną. Zaliczali się w oni w większości do nie istniejącego już typu wschodnio-nordyckiego (o niższej czaszce i szerszej twarzy niż Nordycy z Europy środkowej i płn.), część była też w typie halsztacko-nordyckim, reszta wykazywała cechy Danubian albo Corded. Być może to domieszka ich krwi spowodowała wielką, słowiańską migrację kilkadziesiąt lat później. Poza tym duże wpływy w słownictwie szczególnie w dziedzinie wojskowości, administracji i techniki pochodzą od Germanów stykającymi się z Prasłowianami od zachodu. Oni również w jakimś stopniu mogli mieć swój udział w powstaniu typu rasowego wczesnych Słowian, przede wszystkim chodzi tu o Ostrogotów, którzy w swej wędrówce z płn. Polski (III w. n.e.) szli wzdłuż Bugu (nazwa ta jest germańska) poprzez Wołyń (czyli zahaczyli o część słowiańskiej siedziby) do stepowych rejonów Ukrainy i utworzyli tu rozległe państwo wspólnie z ludami sarmackimi, następnie zniszczone przez Hunów. Oni sami zaś wywędrowali na zachód. Należeli generalnie do typu halsztacko-nordyckiego, z niewielkimi wpływami Brunn i Borreby wyniesionymi z płd. Skandynawii, oraz innych typów które zaabsorbowali na ziemiach polskich. Od północnego wschodu graniczyły ze Słowianami ludy ugrofińskie (co najmniej od pierwszych wieków naszej ery). Nie wpłynęły one wprawdzie na naszych przodków w sferze kultury czy języka, ale wywarły na nich duży wpływ pod względem rasowym. Pierwotni Ugrofinowie zamieszkiwali rejon dzisiejszej wschodniej Rosji, od Oki, przez środkową Wołgę po Ural. Ich wpływy sięgały źródeł Dniepru i Dźwiny. Przejawiali cechy pośrednie między typem Danubian, który przenikał z płd. Rosji a typem uralskim z północnej strefy leśnej. Tym samym byli pierwszymi przedstawicielami podtypu Neo-Danubian. W ostatnich wiekach przed naszą erą i kilku pierwszych naszej ery zaczęli się przesuwać na północ, a przede wszystkim na zachód. Ci którzy osiedlili się nad Zatoką Fińską zasymilowali wcześniejszą ludność i zaabsorbowali typy rasowe jakie reprezentowała (najpierwotniejsze były zarówno lokalny typ uralski, jak i nie występujący już wschodnio-górnopaleolityczny, typy Borreby i Brunn albo były autochtoniczne albo napłynęły z państw nadbałtyckich lub Skandynawii; na przełomie II i I tysiąclecia przybyła z południowej Rosji oraz ze Skandynawii ludność w typie Corded, która osiedliła się głównie na wybrzeżach Finlandii i w Estonii). Wykształcił się u nich wtedy podtyp, nazywany wschodnio-bałtyckim, charakterystyczny dla Finów, Estończyków jak też dla indoeuropejskich Bałtów. U ich łotewskiego odłamu powstał on w wyniku asymilacji Finów, zaś u Litwinów i Prusów (jak też u słowiańskich Pomorzan) wykształcił się w podobnym procesie mieszania się reprezentowanego przez nich pierwotnie typu Danubian / Neo-Danubian z wcześniejszą ludnością, o składzie rasowym opisywanym wyżej. W późniejszym czasie wszystkie te ludy wchłonęły znaczną domieszkę typu halsztacko-nordyckiego (w przypadku Pomorzan i płd. Bałtów głównie z wschodnio-germańskiego źródła, w przypadku Bałtów płn. oraz Finów i Estończyków byli to Waregowie / Szwedzi, następnie w Średniowieczu na Pomorzu i państwach bałtyckich zaczęli osiedlać się Niemcy w typie halsztackim bądź Borreby/Falish). Wróćmy jednak do tych Finów którzy wpłynęli na Słowian. Był to ten ich odłam który przemieścił się w kierunku płd-zachodnim i dotarł do środkowo-zachodniej Rosji i płn-wschodniej Białorusi. Wkrótce po zetknięciu się ze Słowianami wielu z nich uległo slawizacji. Pozostawili po sobie wpływ typu uralskiego (wprawdzie częściej w postaci mieszanki Neo-Danubian, niż w czystej postaci). Niewykluczone jest też, że Prasłowianie mogli częściowo wchłonąć elementy uralskie już wcześniej, od pierwotnej nie-fińskiej i nie-indoeuropejskiej ludności zamieszkującej dzisiejsze państwa nadbałtyckie i płn-zachodnią Rosję. Abstrahując od jego pochodzenia można powiedzieć, że towarzyszył on Słowianom już w czasach ich pierwszych migracji do Europy Środkowej. Początkowo był u nich w mniejszości, ale z biegiem stuleci jego wpływ zwiększył się znacznie i spowodował transformację wspominanego już proto-nordyckiego typu Danubian (u Słowian różnił się on trochę od swego neolitycznego pierwowzoru, był częściej pośredniogłowy [np. u Polan średnio 76,7 C.I.], zaś nosy nie były wyłącznie średnio szerokie lecz oscylowały na pograniczu wartości wąskich]) charakteryzującego Słowian do okresu XI/XIII wieku, w podtyp Neo-Danubian, który występuję u nich obecnie. Poza tym typ uralski wykazywał czasami cechy „mongoloidalne”, tak więc ich występowanie u części Słowian, przede wszystkim ich wschodniego odłamu, jest pochodną domieszki powyższego typu, mniejsze znaczenie mają wpływy koczowników turko-mongolskich (Hunowie, Awarowie, Bułgarzy, Chazarowie, Mongołowie i inni). Lecz niektóre z tych ludów (głównie Awarowie i Bułgarzy) nadały impet słowiańskiej ekspansji i często tworzyły ze Słowianami twory polityczno-militarne które pomogły im przełamać opór Cesarstwa Bizantyjskiego i zasiedlić już od przełomu VI / VII w. n.e. Bałkany. Opanowali też w tym okresie zach. Polskę, Czechy, wschodnie Niemcy, będące przedtem centrami osadnictwa germańskiego. Wchłonęli tam resztki Germanów, jak i w przypadku Polski i Czech również wcześniejszej ludności [Wenedowie, Celtowie], spowodowało to wykształcenie się u nich typu bliższego właściwej rasie nordyckiej, dotyczyło to szczególnie Słowian Połabskich (obecnie zgermanizowanych). Ci którzy wyemigrowali dalej na południe, zetknęli się na Bałkanach z wcześniejszą częściowo zromanizowaną, częściowo zhellenizowaną ludnością. Narzucili jej wprawdzie swój język i kulturę ale przejęli jej typ antropologiczny, na wschodnich Bałkanach głównie wschodnio-śródziemnomorski, w zachodnich dynarski. W Grecji i Albanii, gdzie ich osadnictwo było słabsze ulegli asymilacji. Podobny los spotkał ich w Rumunii i na Węgrzech. Pozostał tam jednak po nich podtyp Neo-Danubian, stanowiący od 1/5 (Rumunia wraz z Mołdawią) do około 1/3 (Węgry). W tym ostatnim przypadku spowodowane to było tym że Węgrzy, tak jak i inni Ugrofinowie również częściowo reprezentowali typ Neo-Danubian, oprócz innych, w tym mongoloidalych domieszek. Z kolei w Czechach i Słowacji miejscowi Słowianie ulegli w Średniowieczu procesowi brachycefalizacji, i podobnie jak w Austrii i płd. Niemczech znaczną część ludności stanowi u nich typ alpejski i dynarski. Wśród Rosjan zaś, znacznie większy procent niż we wczesnym Średniowieczu stanowi typ uralski, ma to związek z ich ekspansją na wschód oraz północ i asymilowaniem ugrofińskiej, wcześniejszej ludności.

Na przełomie VIII / IX wieku rozpoczęła się era najazdów Wikingów. Był to ostatni etap wędrówek germańskich w Europie. W przeciwieństwie do poprzednich odbywały się one głównie morzem i wzdłuż rzek. Wikingowie początkowo ograniczali się tylko łupieżczych najazdów, lecz wkrótce przeszli do kolonizowania podbitych terenów. Reprezentowali typy i podtypy do dziś obecne w Skandynawii, z tym, że trochę liczniej niż obecnie był wśród nich reprezentowany typ halsztacko-nordycki. Tak więc Norwegowie należeli w większości do podtypów Tronder i typu Borreby / Falish (tym bardziej że przybywali głównie z płd-zachodniej Norwegii), oczywiście była wśród dość liczna mniejszość nordycka. Osiedlali się na wyspach Owczych, Szetlandach, Orkadach, Hybrydach, płn. i wsch. Szkocji oraz w płn. i płn-wsch. Anglii (Yorkshire). Mniejsze grupy osiedlały się w Irlandii. Na Islandii znaczna część z nich pochodziła nie bezpośrednio z Norwegii, lecz wywodziła się z mieszanej celtycko-norweskiej populacji ze Szkocji i Irlandii. Poza tym na Islandię wywożono przemocą również sporo rodowitych Irlandczyków i Szkotów, by pracowali tam jako służba. Norwegowie osiedlali się również w Normandii (wspólnie z Duńczykami). Wielu z nich także było celtycko-norweskiego pochodzenia. Duńczycy z kolei w większości reprezentowali typ Borreby / Falish (z mniejszą niż u Norwegów mniejszością nordycką). Kolonizowali głównie wschodnią Anglię, wspólnie z Norwegami zasiedlili Normandię, małe grupy dotarły na Irlandię. Ogólnie można powiedzieć że większość norweskich i duńskich Wikingów (zwykli wojownicy, kupcy i chłopi) należała w większości do populacji o większym lub mniejszym udziale cech górno-paleolitycznych. Podczas gdy ich arystokracja reprezentowała głównie czysty typ halsztacko-nordycki. Ciekawe są dzieje Normandii, która mimo swego niewielkiego terytorium wywarła wpływ na znaczną część Europy. Wikingowie którzy się tam osiedlili ulegli szybkiej romanizacji. W przypadku niższych warstw ludności związane to było również z mieszaniem się z lokalnymi populacjami. W przypadku arystokracji proces ten przebiegał na o wiele mniejszą skalę. To właśnie rycerstwo normandzkie podbiło w1066 Anglię (wtedy już pod względem językowo-kulturowym było kompletnie zfrankofonizowane) gdzie objęło rządy pod wodzą swej dynastii i stworzyło elitę rządzącą. Która zachowała swoje wpływy aż do wojny domowej tzw. Dwóch Róż, podczas której rody arystokratyczne poniosły olbrzymie straty liczebne. Normandczycy utworzyli również swoje państwo na południu Włoch i Sycylii (od mniej więcej połowy XI wieku do1194 roku). Podbijając te ziemie na Arabach i Bizantyjczykach. Do dziś tamtejsi przedstawiciele rodów szlacheckich wykazują przeważające cechy nordyckie. W latach wypraw krzyżowych nieproporcjonalnie wielu Krzyżowców rekrutowało się z owych francuskich i włoskich Normanów. Zadziwiające jest przeobrażenie jakie dokonało się wśród tych potomków wojowników, którzy jeszcze 150 lat wcześniej byli postrachem chrześcijańskiej Europy i burzycielami kościołów i klasztorów. A teraz stali się obrońcami chrześcijaństwa.

Przejdźmy teraz do ostatniego z narodów Północy, Szwedów, czyli Waregów. Ci w przeważającej większości, tak jak i dziś, byli w typie halsztacko-nordyckim. Ich obszarem zainteresowania był basen Bałtyku i okalające go ziemie fińskie, bałtyjskie i słowiańskie. Szczególnie interesowali się terenami zamieszkanymi przez Słowian Wschodnich (nazwanymi później Rusią), ze względu na przebiegające przez nie dogodne połączenie rzeczne (poprzez Dźwinę albo Newę, jezioro Ładoga, Wołchow do Wołgi lub Dniepru) z Morzem Czarnym, co umożliwiało im intratny handel z Bizancjum i Kalifatem Bagdadzkim. Aby sprawować pełną kontrolę nad szlakami handlowymi stworzyli pierwsze państwo ruskie. Nazwane tak od nich samych, gdyż Rusami nazywano początkowo Waregów przybywających ze środkowo-wschodnich szwedzkich wybrzeży (do dziś istnieje tam przylądek Roslagen). Rusowie/Waregowie założyli w utworzonym przez siebie państwie dynastię nazwaną od jej założyciela, o imieniu Ruryk, dynastią Rurykowiczów (panowała w Rosji do końca XVI wieku). Waregowie po kilku pokoleniach ulegli kompletnej slawizacji. Tym bardziej że stanowili tylko nieliczną, wojskową elitę. Pozostały po nich niewielkie populacje Nordyków w płn-zach. Rosji, gdzie osiedliło się ich najwięcej.

W 896 nad środkowy Dunaj przybyli Węgrzy, lud ugrofiński, który zamieszkiwał poprzednio dolne Powołże, ale przybył tam z rejonu między środkową Wołgą a Uralem, gdzie tworzył pierwotnie jedną grupę z Chantami i Mansami. Prawdopodobnie poprzez domieszką turecko-mongolską porzucił tajgę i przeszedł na stepowy, koczowniczy tryb życia. Reprezentował pierwotnie, tak jak inni Finowie typ uralski (w mniejszym stopniu Neo-Danubian) – domieszka turecko-mongolska należała do odmiany mongoloidalnej oraz podtypu turańskiego. Na dolnym Powołżu zaabsorbował pewną ilość cech śródziemnomorskich, dynarskich i armenoidalnych (może też resztek Nordyków). Gdy przybyli nad Dunaj, cechy mongolskie były już bardzo rzadkie i wkrótce kompletnie zanikły. Przede wszystkim dzięki wymieszaniu się z mieszkającymi tam poprzednio Słowianami. Którzy jednak zatracili swój język.

Od tego czasu nie dochodziło już w Europie do przemieszczeń ludności na kontynentalną skalę. Lecz około XII wieku zaczyna się w Europie Centralnej i Wschodniej proces który spowoduje radykalną zmianę charakterystyki antropologicznej tych rejonów. Tak zwany proces brachycefalizacji (krótkogłowienia), który spowoduje zmianę oblicza płd. Niemiec (do których zaliczała się wtedy Austria), Czech, Polski i Rusi z nordycznego na subnordyczne. Wiązało się to zapewne z wpływem czynników alpejskich i dynarskich w pd. Niemczech i Czechach i uralskich na Rusi, a w Polsce obydwu. Zaczął się proces przekształcania Nordyków typu halsztackiego, celtyckiego i Danubian w podtypy subnordyczny, Noric i Neo-Danubian oraz ogromnego powiększenia liczebności typów dynarskich a szczególnie alpejskich. Obecnie Nordycy w na tych obszarach stanowią nieliczną mniejszość a w Czechach praktycznie nie występują (gdzie jeszcze w XII wieku średni indeks cefaliczny wynosił 78). Transformacja ta przebiegała na przestrzeni kilku stuleci i zakończyła się około XVII/XVIII wieku. Ulegała przyspieszeniu w wyniku epidemii i przewlekłych wojen, które dziesiątkowały ludność i dzięki procesowi selekcji naturalnej redukowały populacje długogłowe. Dobrym przykładem są Niemcy po wojnie trzydziestoletniej.

Pod koniec XIX wieku w wielu populacjach szczególnie północno- i środkowoeuropejskich rozpoczął się kolejny proces, który wpłynął na charakterystykę antropologiczną Europy. Jest to tak zwany proces powiększania się wzrostu (trend sekularny), który trwa zresztą do dzisiaj. Niekiedy wiąże się on z pewnym obniżeniem indeksu cefalicznego (debrachycefalizacją). Trend sekularny wynika najprawdopodobniej z polepszenia się warunków bytowych i zdrowotnych ludności, gdyż na przykład w czasie kryzysów (takich jak w Polsce w latach osiemdziesiątych) ulega spowolnieniu, a nawet odwróceniu.

Lech Toporzeł

Źródło