Tadeusz Bielecki: Istota polskiego nacjonalizmu

Jak Dmowski pojmował naród i nacjonalizm? W broszurze „Nasz patriotyzm”, wydanej w kwietniu 1893 roku, czyli na progu swej działalności, tak formułował podstawy polityki obozu wszechpolskiego: „Przyjmując zasadę, że polityka narodowa nie może brać za punkt wyjścia interesów pojedynczej dzielnicy, stawiamy obok niej drugą, według której prawdziwy patriotyzm nie może mieć na względzie interesów jednej jakiejś klasy, ale dobro całego narodu”.

Brzmią tu echa poglądów, które torowały sobie drogę w Stronnictwie Patriotycznym w okresie Sejmu Czteroletniego i tych prądów ideowo-politycznych, które wówczas w Polsce panowały. Dopiero w miarę rozwoju idei narodowej pojawi się nazwa nacjonalizm, którą Dmowski uważał za „niezbyt szczęśliwą” i której unikał. Patriotyzm a nacjonalizm to nie to samo. Trafną definicję obydwu pojęć dał prof. Roman Rybarski („Myśl Narodowa”, Warszawa 1938, nr 47): „Patriotyzm jako przywiązanie do narodu, jako gotowość walki o jego wartości, nie jest kierunkiem politycznym, lecz raczej żywiołowym faktem, ma podkład tylko uczuciowy, a nie doktrynalny… Nacjonalizm to świadomy patriotyzm, normujący całe życie narodowe, to patriotyzm na co dzień”. Podobnie określa nacjonalizm Zygmunt Wasilewski w książce „Pokolenia w służbie narodu” (Londyn 1962): „Nacjonalizmem — pisze — nazywam taki wytwór danej cywilizacji w zakresie psychiki narodowej, który uczynił z przyrodzonego patriotyzmu typu uczuciowego fakt etycznego stosunku jednostki do narodu”.

Dmowski zaczyna od „prawdziwego patriotyzmu”, potem przechodzi na „nacjonalizm”, ale najchętniej posługuje się nazwą „polska idea narodowa”. Płynęło to stąd, że nie lubił wszelkiego doktrynerstwa, wszelkich „izmów”, prowadzących do skostnienia umysłowego i zaniku twórczości. Jeżeli używał terminu nacjonalizm, to raczej w stosunku do innych narodów. W książce „Niemcy, Rosja i kwestia polska” (1908 r.) pisze np. „ciasny nacjonalizm wielkoruski”, albo „młody i niekulturalny nacjonalizm” w Rosji. W „Myślach nowoczesnego Polaka” zaś pisze: „Ten nowoczesny patriotyzm, a raczej nacjonalizm w szlachetniejszym tego słowa znaczeniu najdalej jest posunięty w rozwoju tam, gdzie najstarszy jest samorząd polityczny społeczeństwa, mianowicie w Anglii”.

Polska idea narodowa czerpała z własnej tradycji historycznej, nie była ślepym naśladownictwem, przeciwnie wyrosła jako przeciwstawienie dwu prądów, przeszczepionych z zewnątrz, a mianowicie skrajnego liberalizmu i socjalizmu. Liberalizm wysuwał na czoło wszystkich spraw jednostkę ludzką, z niej czynił centrum świata. Pogląd taki prowadzi do rozproszkowania społeczeństwa i do utopienia człowieka w anarchii oraz w ostatecznym wyniku poddania go dyktaturze jednostki. Marksizm zaś, a zwłaszcza jego leninowsko-stalinowska postać, operuje pojęciem klasy a w praktyce wprowadza prymat państwa, które bez reszty wchłania człowieka. Jednostka ludzka w takim ustroju jest niczym, prawem jest siła. Człowiek zaś sprowadzony jest do roli kółka w bezdusznej maszynie państwowej. Ten nieludzki system zaczyna budzić coraz większe opory i prowadzi do buntu i gwałtownej reakcji. W stosunku do tezy liberalnej i antytezy marksistowskiej polski nacjonalizm jest sui generis syntezą. Wysuwa on na czoło jako miernik postępowania w sprawach doczesnych naród. Obowiązuje więc dbanie o trwałe interesy narodu i służba narodowi przy poszanowaniu godności człowieka i trosce o jego rozwój religijny i duchowy. W oparciu o wiarę rzymskokatolicką może się jednostka ludzka w ustroju narodowym w pełni rozwijać i na wyższe piętra wspinać.

Ruch narodowy pod potężnym wpływem Dmowskiego nigdy nie zszedł na manowce sztywnej doktryny ciasnego nacjonalizmu. Polska idea narodowa więcej buduje na przywiązaniu i miłości do własnego narodu, niż na nienawiści do obcych. Również nie zamierza izolować się od innych, ale chce wnosić swój dorobek do skarbnicy ogólnoludzkiej i korzystać z tego, co inne narody stworzyły, czyli brać ale i dawać. Taki pogląd na zadania nacjonalizmu ukształtował się w umyśle Dmowskiego dość wcześnie.

„Oddzielając od pojęcia nacjonalizmu — pisał w „Sprawie Polskiej” (Petersburg 1917)— te pierwiastki, które w obozach nacjonalistycznych różnych krajów stanowią domieszkę nieistotną, wprowadzoną przez czynniki uboczne i specyficzne warunki miejscowe, trzeba określić nacjonalizm jako kierunek, wyrażający dążenie do obrony i wzmocnienia podstaw narodowego bytu oraz do rozwoju potęgi i wpływu narodu na zewnątrz, kierunek oparty na świadomości celów i interesów narodu”.

Co uderza w tym sformułowaniu? Celem polskiego nacjonalizmu nie jest dążenie do podbojów, jak w imperializmie, nie jest budowanie potęgi własnego narodu kosztem słabszych, ale wywieranie „wpływu na zewnątrz”, czyli ekspansja kultury materialnej i duchowej. Skierowanie energii narodowej na wewnątrz i wszechstronny rozwój twórczości duchowej i materialnej po to, żeby móc promieniować na zewnątrz— oto zadania polskiego nacjonalizmu, tak jak je widział Dmowski w 1917 roku.

Tadeusz Bielecki