Roman Dmowski: Ewolucja polityczna Polski – czasy piastowskie

W dziejach państwa polskiego i w obecnym życiu pol­skiego narodu są pewne punkty, trudne do zrozumienia, nie tylko dla szerszej publiczności, ale nawet dla historyków i polityków. Powszechnie wiadome fakty o Polsce z trudnością dają się logicznie powiązać. Polska, która w XVI stu­leciu była jednym z największych państw naszej części świata i zajmowała dominującą pozycję we wschodniej Europie, w XVIII była XVIII bezwładnym ciałem, rządzonym intrygami sąsiadów, a w końcu stulecia została ostatecznie pomiędzy nich podzielona. Państwo, które upadło, jak wiadomo, na skutek wewnętrznego rozkładu, przed upadkiem swoim wytworzyło i zaprowadziło w swoich szkołach wzorowy system wychowawczy, a sejm jego uchwalił mądrą konstytucję, której panujący stan zrzekł się znacznej części swoich przy­wilejów dla wzmocnienia rządu i gruntownej naprawy całej machiny państwowej. Po upadku państwa Polacy, uprawiający politykę romantyczną, politykę spisków i powstań, składający dowody wielkiego poświęcenia i heroizmu, ale jednocześnie nierozumienia sytuacji międzynarodowe, wykazywali jednocześnie coraz większą wytrwałość w wewnętrznej pracy nad ekonomicznym dźwignięciem kraju i podniesieniem jego kultury, coraz większy upór w codziennej walce o byt. Po­lityczne położenie Polski po rozbiorze stawało się coraz gor­sze, ale jednocześnie jego wrogowie i panowie przekonywali się coraz dobitniej, że nie da się tumu narodowi ode­brać życia, że nie można zniszczyć cywilizacji polskiej. Kwestia polska, wykreślona z szeregu kwestii polityki międzynarodowej, zaostrza się coraz bardziej jako kwesta we­wnętrzna trzech wielkich państw i, jako taka, przychodzi ponownie do międzynarodowego znaczenia.

Nawet w poważnych skądinąd dziełach historycznych i politycznych w tym, co się mówi o Polsce, brak ścisłej dyscypliny, obowiązującej w ogóle przy rozważaniu dziejów i dzisiejszego bytu narodów. Często mówi się o niej tak, jak gdyby naród polski od zarania swoich dziejów posiadał specyficzne, niezwykle cechy przyrodzone, które mu wykreśliły odrębne prawa rozwoju i drogę dziejową, niemająca nic wspólnego z dziejami innych narodów. Fakty takie, jak wybujała swoboda urządzeń politycznych, brak zdolności do wytworzenia silnego rządu, anarchizm republikański szlachty polskiej, romantyzm polityczny Polaków po upadku państwa są stwierdzane bez próby wykrycia ich źródeł. Występują one w roli pierwszych przyczyn pochodzenia niejasnego, w charakterze prawie mistycznym. Gdy zaś nie znamy pochodzenia tych skomplikowanych zjawisk, gdy nie usiłujemy ich sprowadzić do zjawisk prostszych, poznanych bliżej – co jest istotą wszelkiego umiejętnego badania – nie ma mowy o tym, byśmy mogli zrozumieć ich znaczenie w życiu narodu i zdać sobie sprawę, o ile są one przemijające lub trwale. Dlatego to nigdzie się nie spotykamy ze słuszną oceną wartości Polaków, jako narodu. Raz widzimy ocenę przesadną, innym razem niedocenianie i lekceważenie tego, co zasługuje na baczną uwagę. Stąd też niesłychanie trudno jest zdać sobie sprawę z tego, czym jest dzisiejsza kwesta polska.

W krajach zachodnich niema dziś prawie poważniejszej literatury o Polsce, brak zaś znajomości języka polskiego nie pozwala nawet gruntownym badaczom dziejów docierać do polskich źródeł. Ostatnia, poważniejsza literatura w tym przedmiocie jest przestarzała, pochodzi sprzed pół stulecia i więcej. Nadto jest to literatura, stworzona przez polityczną emigrację polską lub pod jej wpływem i jest w znacznej mierze przepojona ideami, od których umysłowość dzisiejsza daleko odbiegła.

Postęp nowszych badań polskich nad historią kraju i ewolucją narodu jest bardzo mało znany, jak również i współczesne dążności życia narodowego Polski. Tymcza­sem w tej dziedzinie dokonało się wiele nowego, co nie jest bez znaczenia dla ogólnej wiedzy historycznej i dla polityki międzynarodowej.

Porównawcze badanie dziejów Polski, zestawienie ich kolei z tym, co się współcześnie działo w całej Europie, po­suwa się dziś szybko naprzód, a wyniki jego otwierają nam nowe widnokręgi w poglądach na tę część Europy. Stwier­dzamy, że wszystko co się działo w Polsce, pomimo całego tak niezwykłego przebiegu jej politycznego rozwoju, pozosta­wało w ścisłym związku z dziejami całej Europy, z rozwojem jej myśli i instytucji, ze niezwykłe losy historyczne Polski były przede wszystkim wynikiem miejsca zajmowanego w Eu­ropie, czasu, w którym wystąpiła na arenę dziejów, i sto­sunku, w jakim stanęła do cywilizacji zachodniej. Z drugiej strony, życie Polski dzisiejszej, którego bardzo słabe echa odbijają się za granicą, nie polega jedynie na wysiłkach ku zachowaniu bytu narodowego, na obronie przed atakami polityki rosyjskiej i niemieckiej, jak to się obserwującym z daleka wydawać może. Ma ono swe duże siły twórcze: po­mimo niezwykłych i trudnych wielce warunków politycznego istnienia, pozostają one w ciągłym ruchu, wytwarzają nowe prądy i nowe fakty społeczne, którym się należy odpowiednie miejsce w ogólnym postępie cywilizacji europejskiej.

Zarówno w zakresie ewolucji politycznej Polski w prze­szłości, jak układu jej życia narodowego i jego dążności dzi­siaj, mamy już dziś dostateczny materiał do pewnych wa­żnych uogólnień, które powinny być zrobione, które też po­winny stać się własnością szerszych kół i po za granicami Polski.

Państwo polskie w dobie najwyższego rozwoju swojej potęgi, w XVI stuleciu, miało dwie słabe strony, które stały się później przyczynami jego upadku. Po pierwsze, nie do­sięgło ono swoich naturalnych granic, nie oparło się o brzegi dwóch mórz, Bałtyckiego i Czarnego. Brzegi te opanowane zostały później przez sąsiadów: bałtycki przez Prusy i Rosję, brzeg zaś Czarnego przez Rosję; i dwa te państwa, silniej­sze w następstwie od Polski, dążyły z natury rzeczy do opa­nowania ziem, leżących po za niemi w głąb lądu, ziem pol­skich, aż wreszcie wspólnie dokonały rozbioru Polski, do którego, jako podrzędny wspólnik, przystąpił i trzeci sąsiad – Austria. Po wtóre, ustrój polityczny państwa polskiego byt zbyt demokratyczny i republikański, władza polityczna znaj­dowała się w rękach szlachty, stanu niezmiernie w tym kraju licznego, składającego się z żywiołów, jednolitych pochodze­niem, ale bardzo różnych majątkiem i kulturą – od wielkich panów, równych diukom i baronom zachodniej Europy, do szlachty drobnej, nie posiadającej nic i siedzącej po miastach lub służącej na dworach wielkich panów. Te wszystkie ży­wioły, objęte wspólnym mianem szlachty, były z prawa równe. Skutkiem tego przewagę liczebną miały żywioły uboższe i niższe kulturą, politycznie niedojrzale. Te żywioły pa­nowały na sejmikach, które wzięły górę nad sejmem państwa. Wynikiem tego ustroju było coraz większe osłabienie władzy królewskiej, brak silnego rządu, a w następstwie brak rządu prawie całkowity, panowanie w życiu politycznym psycholo­gii tłumu, którą wyzyskiwali dla swoich intryg wielcy pano­wie, a później obce mocarstwa przez swoich agentów. Skut­kiem tego rozum stanu, o ile się zjawiał w Polsce w ostat­nich stuleciach jej istnienia, nie mógł znaleźć posłuchu i nie mógł się wyrazić w skutecznym działaniu, pozostawała mu tylko krytyka, której zawiera bardzo wiele polska literatura polityczna ostatnich stuleci, lub poczynania poronione, nie oprowadzone do końca i skazane z góry na niepowodzenie. Ten wadliwy ustrój wewnętrzny państwa zdegenerował jego politykę zewnętrzną, uczynił ją niezdolną do zmagania się z rywalami Polski, nie pozwolił na zużytkowanie wielkich sił fizycznych i moralnych narodu ku obronie zagrożonej nie­zawisłości.

Te dwie słabe strony państwa polskiego pozostały w na­stępstwie, po jego upadku, słabymi stronami narodu. Skut­kiem swego niedogodnego położenia geograficznego jest on wystawiony na zawzięte i niebezpieczne ataki, zmierzające do zniszczenia resztek jego samodzielności, do jego wynarodowienia; a psychika jego, źle wychowana w ostatnich stuleciach istnienia państwa, w jego republikańskim ustroju, nie pozwoliła mu zorganizować skutecznej obrony i skazywała go na coraz nowe klęski, pomimo wielkich poświęceń jego synów, pomimo niezwykłego męstwa, wykazywanego w wal­kach o niepodległość.

Obie te słabe strony państwa i narodu polskiego mają swoje źródło w ewolucji politycznej, uwarunkowanej, jak już wspomnieliśmy, położeniem geograficznym Polski w Europie, momentem historycznym powstania państwa polskiego i sto­sunkiem Polski do Europy zachodniej.

Cywilizacja zachodnio-europejska wyrosła na fundamen­cie rzymskim, a państwa i narody zachodniej Europy powstały głównie na gruzach państwa rzymskiego. Organizatorami tych państw były szczepy germańskie, zwykle niewielkie garści barbarzyńców, które z łatwością zawładnęły rozległymi, ludnymi i bogatymi prowincjami Imperium. Rzym dla tych państw przygotował bezpośrednio lub pośrednio grunt przez swoją cywilizację, przez rozkład pierwotnego ustroju rodo­wego ludów, przez ujęcie ich w karby rzymskich urządzeń municypalnych, przez wychowanie ich na swym prawie, przez pozostawienie im pisanych pomników tego prawa, których gruntowne poznanie w drugiej połowie wieków średnich podniosło znacznie ówczesną sztukę państwową, wreszcie przez Kościół, który był skarbnicą tradycji rzymskich i potężnym przewodnikiem rzymskiego wpływu. Cenny ten spadek po nim wzięli zdobywcy barbarzyńscy, którzy organizację swych państw oparli bądź na gotowych instytucjach rzymskich, bądź na ludziach rzymskiej szkoły, bądź wreszcie na bliższym po­znaniu rzymskich wzorów. Rzym takie przygotował im łatwy podbój przez to, że ludność jego prowincji była przywiązana do instytucji, nie zaś do władzy, która nie była jej władzą, z tradycjami plemiennymi związaną; że pozostawił po sobie zorganizowany i silny swym wpływem Kościół Rzymski, który ze zdobywcami łatwo się godził i poparcie im swoje dawał; że wreszcie pax romana ze wszystkimi swoimi dobrodziejstwami cywilizowanego życia odzwyczaiła ludność od wojny, wyrobiła w niej wstręt do rzemiosła wojennego, pozwalający raczej poddawać się zdobywcy, niż mu się opierać z bronią w ręku. Jak wielka była w tym względzie różnica pomiędzy prowincjami Rzymu a innymi ziemiami, świadczy porównanie łatwego podboju Italii, Galii, Iberii lub Afryki przez szczepy barbarzyńskie – z tą ciężką, wiekową walką, jaką musieli prowadzić Anglo-Sasi, by opanować całą Wielką Brytanię; z tym długim również, zaciętym oporem, jaki sta­wiali Sasi w północnych Niemczech państwu Franków, lub Słowianie nad Elbą Cesarstwu Niemieckiemu.

Państwo średniowieczne w Europie zachodniej prowa­dziło poniekąd dalej robotę Rzymu, rozbijając pierwotny ustrój rodowy tam, gdzie on jeszcze przetrwał, budując na przerobionym tą drogą gruncie organizację swoich miast i sy­stem feudalny. Oparte o te nowe urządzenia i o pracę Ko­ścioła, prowadziło ono szybko naprzód główne dzieło cywilizacji europejskiej – wychowanie indywidualności ludzkiej. Z człowieka, który był dawniej cząstką ciała zbiorowego, rodu, plemienia, który żył prawie wyłącznie pojęciami swo­jego Środowiska, który miarę złego i dobrego nie w sobie samym, ale w otoczeniu swoim znajdował, który zbiorowo lub pod natchnieniem ciała zbiorowego działał i zbiorowo, całym rodem za swoje czyny odpowiadał – wychowywało ono człowieka indywidualnego, osobiście związanego z ciałem politycznym – państwem, mającego osobiste zobowiązania wzajemne w systemie feudalnym, z dojrzewającym pod wpły­wem nauki chrześcijańskiej i wychowania przez Kościół osobistym sumieniem, z poczuciem osobistych praw i osobistej odpowiedzialności.

Wielka kariera historyczna rasy germańskiej, która stała się organizatorką wszystkich państw Europy zachodniej, po­chodzi przede wszystkim stąd, że wśród barbarzyńców starożytnego świata Germanowie byli tymi, do których Rzym w swoim rozroście terytorialnym zdołał dotrzeć, ale których nie zdążył przed swoim upadkiem zlatynizować. Germanowie ulegli wpływowi Rzymu o tyle, że, służąc w legionach, prze­chodzili rzymską szkołę wojskową i organizacyjną, że prze­nikały do nich niezawodnie w tym zetknięciu pewne rzymskie pojęcia polityczne, że wreszcie, poznając Rzym bliżej, jego bogactwa i jego słabość, patrzyli na jego prowincje z łakom­stwem i stopniowo uświadamiali sobie łatwość leżącej przed nimi zdobyczy. Jako bezpośredni sąsiedzi Cesarstwa, sie­dzący na jego granicach, byli oni przez historię przeznaczeni do tego, by je w dobie upadku złupić, ziemiami jego się podzielić i na nich nowe systemy polityczne zbudować. Z po­czątku byli oni zanadto barbarzyńcami, ażeby rola ich mogła być czymś więcej, jak rolą najemnych żołnierzy, kolonistów, lub łupieżców. Wszelkie też próby usadowienia się w ró­żnych prowincjach Cesarstwa w roli politycznych panów kraju przez długi czas okazywały się bardzo nietrwałymi kończyły się niepowodzeniem. Dopiero później, z postępem wśród nich cywilizacji, z oddaleniem się od pierwotnego barbarzyństwa, zdołali wykazać wielkie zalety polityczne swej rasy, które by jednak nie wystarczyły do dzieła stworzonego przez nich, gdyby nie bogaty spadek prawno-polityczny po Rzymie i gdyby nie pomoc żywiołów wychowanych w rzym­skiej szkole, przede wszystkim zaś Rzymskiego Kościoła.

W całkiem innym położeniu znajdowali się oddzieleni od Rzymu przez świat germański, oddaleni od wpływów wielkich cywilizacji starożytnego świata Słowianie. W pismach profesorów niemieckich wiele się czyta o różnicach między Germanami a Słowianami, wiele spotyka się dowo­dzeń, że Słowianie są rasą, pozbawioną zdolności politycznych, często mówi się wprost, że Germanowie są rasą stwo­rzoną na panów, Słowianie zaś na poddanych. Gdyby tu chodziło o jakieś przyrodzone rasowe właściwości, to jakżeby się niemi tłumaczył fakt, że panami politycznymi dzisiejszych Niemiec są Prusy ze swą ludnością, która mówi po niemiecku, ale jest z pochodzenia w znacznej mierze słowiańską, i że pruskie panowanie nad Niemcami głównie się opiera na wpływie prowincji, w których ludności krew słowiańska przeważa…

Pierwotny byt Słowian, jak nowsze badania wykazują, niewiele się różnił od pierwotnego bytu Germanów. Wielkie było też podobieństwo pierwotnego ustroju politycznego obu ras. Trudno powiedzieć, że którakolwiek z nich miała więk­sze zdolności polityczne, że jedna miała więcej zadatków na panów, druga na niewolników. Jeżeli w językach słowiań­skich wyraz oznaczający władcę (kniaź) jest pochodzenia ger­mańskiego (gockie konung) i stanowi ślad krótkiego panowa­nia Gotów nad Słowianami, to istnieją również poważne dane, że w odleglejszych czasach Germanowie znajdowali się pod panowaniem Celtów, na co wskazują, oprócz innych świadectw, wyrazy celtyckie Reich i Amy w języku niemieckim. Pano­wanie jednej rasy nad drugą wynika ze zbyt skomplikowa­nych przyczyn historycznych, ażeby je można było łatwo tłumaczyć jakimiś odwiecznymi właściwościami rasy.

Ze wszystkich ziem zamieszkałych przez Słowian naj­bardziej odległą od ognisk cywilizacyjnych starożytnego świata była ta część Europy, na której później powstało państwo polskie; warunki geograficzne też sprawiały, że przy przejściu od czasów do wieków średnich o ziemie te najmniej ucierały się wszelkie wędrówki ludów. Niezawodnie też byt szczepów słowiańskich, z których później uformował się naród polski, najdłużej zachował swój ustrój pierwotny i zdaje się, że Słowianie polscy przed powstaniem państwa pozostawali pod względem cywilizacji w tyle za innymi.

Państwo polskie powstało przed X stuleciem, w dobie, kiedy Cesarstwo Niemieckie pod swoimi saskimi cesarzami posuwało się na wschód, zakładało tam swoje marchie dla podboju Słowian nad Elbą. O początkach jego istnienia tylko legendy. Pierwsze wiadomości pewne o nim spotykamy u kronikarzy niemieckich X wieku. Świadczą one, że gdy Cesarstwo, posuwało swój podbój na wschód, wśród podzie­lonych na drobne ustroje polityczne, a jednak opierających mu się zaciekle Słowian nad Elbą, na jego spotkanie szedł inny podbój ze wschodu, prowadzony przez państwo, szybko rosnące z drobnego zaczątka, powstałego nad Wartą, dopły­wem Odry, przez państwo polskie. Nieunikniony stąd konflikt między tym młodym państwem a Cesarstwem stanowi początek wiarogodnej historii Polski.

Nie ma żadnych poważnych śladów, pozwalających przy­puszczać, ażeby państwo polskie powstało drogą obcego podboju. Według wszelkich danych organizatorem państwa było jedno z miejscowych plemion polskich, a władcy stojący na jego czele, ród Piastów, mają wszelkie cechy rodzimej dynastii. Rządy ich mają charakter patriarchalnego despotyzmu. W państwie istniała warstwa wojskowa, pochodzeniem, zdaje się, nieróżniąca się od reszty ludności. Była ona bardzo liczna, co pochodziło niezawodnie stąd, że młode państwo rozszerzało swoje granice na terenie, zajętym przez plemiona bardzo surowe, wojownicze i trudne do ujarzmienia, skutkiem czego musiało prowadzić ciągłe wojny. Ta warstwa, dzieląca swój czas pomiędzy wojnę i rolnictwo, była tez wyłączną do­starczycielką urzędników monarchy.

W drugiej połowie X stulecia panujący w Polsce książę, Mieczysław I, przyjmuje chrystianizm i zaprowadza go w swym państwie. Widocznym motywem do tego kroku jest potrzeba wzmocnienia swej pozycji w walce z zachodnimi sąsiadami. Od tej chwili Piastowie, jako książęta chrześcijańscy, wcho­dzą w bliższe stosunki z całą niemal Europą, łączą się wę­złami pokrewieństwa z innymi domami panującymi w Czechach, na Węgrzech, na Rusi, w Niemczech i Skandynawii, a oddawszy swe państwo pod opiekę Papieża, pozyskają jego poparcie przeciw Cesarzowi. Położenie geograficzne Polski i jej walka z Cesarstwem sprawiła, że gdy Słowianie wschodni i południowi przyjęli religię z Bizancjum, weszli w skład wschodniego Kościoła i w sferę cywilizacji wschodniej – Polska wzięła religię z Rzymu i oddala się pod wpływ cywilizacji zachodnio-europejskiej. Ta różnica dwóch cywilizacji w świecie słowiańskim pogłębiała się coraz bardziej z bie­giem czasu i po dziś dzień góruje nad wszelkimi różnicami i podobieństwami; z nią się wiąże odmienny w swych podstawach duch całego życia w dwóch światach słowiańskich.

Wejście Polski w stosunki z zachodnią Europą z po­czątku daje dwa bardzo korzystne dla niej skutki. Po pierwsze, postęp cywilizacji kraju, prowadzony przede wszystkim przez organizację Kościoła, przez pracę klasztorów, do któ­rych monarchowie sprowadzali mnichów z Zachodu; po wtóre, rozszerzenie zewnętrznych stosunków politycznych, możność zawierania korzystnych sojuszów i lepsze orientowanie się w położeniu głównego wroga – Cesarstwa. To też syn Mie­czysława, Bolesław Chrobry, jedna z Najpotężniejszych osobistości na tronie, jakie zna historia, podnosi od razu Polskę do rzędu wielkich państw, rozszerza daleko jej granice, po wojnie zwycięskiej z Rusią wkracza tryumfalnie do Kijowa, interweniuje w wewnętrznych sprawach Węgier, staje się na pewien czas panem Czech, i po zawarciu przyjaźni z cesa­rzem Ottonem III, który go odwiedza w jego stolicy, wstę­puje w długą wojnę z Henrykiem II, w której zmusza cesa­rza do odstąpienia mu ziem słowiańskich nad Łabą (pokój budziszyński r. 1018).

Był to pierwszy impet młodego państwa, opartego w swej organizacji własnych, odrębnych podstawach, różnych całkiem od ustroju feudalnej Europy, z despotycznym księciem na czele i z liczną bardzo klasą wojskową, jako jego narzędziem. Następnie zaczyna się już oddziaływanie współczesnych idei zachodnich i ducha instytucji feudalnych na Pol­skę. Ten wpływ, trafiając na grunt całkiem odmienny, inaczej, niż w zachodniej Europie, przygotowany, dat wyniki niezwykłe, zdecydował o całej ewolucji politycznej Polski i o jej losach dziejowych.

Po wielkim buncie przeciw chrystianizmowi, który ogarnął prawie całą Polskę w połowie XI stulecia, po buncie, stłumionym przez Piasta, urodzonego z księżniczki niemieckiej i wychowanego w niemieckim klasztorze, Polska zostaje związana ściślej z Zachodem przez głębszy wpływ Kościoła oraz przez ściślejsze stosunki z zachodnimi krajami jej monarchów, jej duchowieństwa, a w dalszym ciągu i panów świeckich.

Musimy tu sobie uświadomić głęboką różnicę, jaka istniała między wewnętrznym ustrojem Polski i jej zewnętrznym położeniem a ustrojem i położeniem innych państw Europy. Polska była krajem barbarzyńskim, w którym się zachował pierwotny ustrój życia, nietknięty nawet pośrednio przez wpływy rzymskie. Powstanie państwa i wprowadzenie chrystianizmu zastało tu ustrój rodowy, który przetrwał przez długie czasy, jako główna podstawa organizacji społecznej. Fakt, że państwo polskie nie powstało drogą zewnętrznego podboju, sprawił, że nie było w tym społeczeństwie tak głę­bokich przedziałów jak na Zachodzie, że nie miało ono, ści­śle mówiąc, swojej arystokracji. System feudalny nie przeniknął też do Polski i nigdy go ona nie znała. Tu był władca dziedziczny, a pod nim społeczeństwo, związane z nim nie przez jednostki, nie przez zobowiązania indywidualne i indy­widualną odpowiedzialność, ale przez rody. I najdawniejsze prawo polskie opiera się w znacznej mierze na zasadzie od­powiedzialności rodowej. Tym sposobem w rozwoju indywi­dualności ludzkiej Polska pozostawała na równi z innymi krajami wschodnimi znacznie w tyle za Zachodem. Przy tych wszystkich wszakże różnicach zacieśnienie stosunków z Zachodem sprawiało, że przejmowała się ona jego pojęciami, poznając formy jego życia i jego instytucje, przenosiła je na swój grunt, który do nich nie był przygotowany. Przeniknął do Polski zwyczaj dzielenia państwa po śmierci monarchy pomiędzy synów, a później, po wygaśnięciu domu Piastów w XIV stuleciu, przeniknęła średniowieczna zasada elekcji królów; dygnitarze Kościoła zaczęli pojmować swoją pozycję w państwie na wzór tej, jaką miał wyższy kler na Zacho­dzie; wyrośli z urzędników książęcych możni panowie zaczęli traktować siebie na równi z baronami Europy feudalnej; wre­szcie warstwa wojskowa, jak już wspomnieliśmy, ogromnie tu liczna, zaczęła widzieć w sobie żywioł, odpowiadający społecznie rycerstwu Europy zachodniej. To wszystko stopniowo podcinało podstawy despotycznej monarchii Piastów i miało daleko sięgające konsekwencje w rozwoju państwa polskiego.

Dla Polski piastowskiej, która się rozpościerała w do­rzeczu Wisły koniecznością było opanować ujścia tych rzek, dotrzeć do brzegu Morza Bałtyckiego. Brzeg ten zaludniali na zachód Pomorzanie, pokrewni Polakom, na wschód zaś Prusacy, gałąź rasy litewskiej. Oba te szczepy, bardzo pierwotne, należały do najsurowszych, najbardziej wojowniczymi i najtrudniejszych do ujarzmienia. Władcy Polski podejmowali wyprawy nad Bałtyk, podbijali nieraz znaczną część jego brzegów, wprowadzali tam częściowo chrystianizm.

Dokończenie wszakże tego dzieła wymagało wiele czasu; gdy Polska miała kłopoty na innej granicy, jej nadmorskie prowincje zrzucały jarzmo i wracały do pogaństwa. Na tym przykładzie lepiej się uwidacznia różnica warunków orga­nizowania państwa polskiego w porównaniu z państwami zachodnimi. Mając do czynienia z ludami nietkniętymi wpły­wami cywilizacji, zachowującymi swą pierwotną surowość, samo ono posiadało niższa, organizacje od zachodnich spadko­bierców Rzymu, i wskutek tego trudniej sobie radziło z pod­bitymi krajami. Niemniej przeto dziełu podboju Pomorza zostało dokonane ostatecznie i po nim nastąpiłby podbój ziemi Prusaków. gdyby nie podział państwa w XII stuleciu pomiędzy czterech synów Bolesława III, monarchy, który właśnie najwięcej zrobił dla umocnienia wpływu polskiego na bałtyc­kim brzegu. Słabi książęta, panujący na dzielnicach Polski, nie byli juz zdolni podjąć tego wielkiego zadania dziejowego, a nawet jeden z nich, którego posiadłość, wiele cierpiały od najazdów Prusaków, wezwał na pomoc Zakon Teutoński, szukający dla siebie nowego pola po skończeniu wojen krzyżo­wych i rad znaleźć je w nawracaniu upartych pogan na bał­tyckim brzegu. Rycerze teutońscy, jak wszyscy krzyżowcy, szli na wyprawy w celu podboju i tworzenia sobie państw. Usadowili się oni mocno na wschód od ujścia Wisły i stali się potężnymi sąsiadami Polski, w następstwie zaś, kiedy zniszczyli Prusaków, jej najniebezpieczniejszymi wrogami. Tym sposobem na brzegu Bałtyckim powstała silna placówka nie­miecka, której Polsce już się nigdy nie udało całkowicie zni­szczyć i która w końcu, połączywszy się z Brandenburgią, dała imię Królestwu Pruskiemu, głównemu sprawcy rozbioru Polski. Podział Polski na drobne księstwa, który trwał do XIV wieku, nie tylko pociągnął za sobą usadowienie się Niemców na brzegu Bałtyckim i stratę opanowanej już jego części, ale uczynił Polskę biernym świadkiem podbojów Cesarstwa Nie­mieckiego w dorzeczu Elby, gdzie na gruncie słowiańskim wyrastała potęga Wettinów, margrafów Miśni, w następstwie elektorów saskich, a obok nich Marchia Brandenburska, której przeznaczone było stać się podstawą potęgi Hohenzollernów. Co więcej, w końcu owego okresu jedna z najstarszych dziel­nic państwa polskiego, leżący w dorzeczu górnej Odry Śląsk, przeszedł od Polski do Czech, a wraz z Czechami do Cesar­stwa. Ta czysto polska ziemia skazana została na postępującą przez wieki germanizację, pomimo której wszakże znaczna jej część (Górny i niektóre okręgi Średniego Śląska) pozostała po dziś dzień polską. Byt to okres cofania się Polski na zachodzie i postępów podboju niemieckiego, który opanował cale dorzecze Elby i znaczną część Odry, a wzdłuż brzegu bałtyckiego bardzo daleko na wschód i północ się posunął. Zarazem był to okres potężnego wpływu niemieckiego w samej Polsce, która kształtowała swe życie według wzorów niemieckich i przyjmowała liczne zastępy niemieckich osadników. W tym właśnie okresie najazd tatarski, który sięgnął aż do górnej Odry, znacznie wyludnił Polskę, a książęta, popierając imigrację z zachodu, pozwalali przybyszom na wprowadza­nie niemieckiego prawa do ich osad. Większość miast pol­skich w owym czasie zaczęła się rządzić prawem magdeburskim, przy czym od sądów miejscowych odwoływano się w najwyższej instancji do samego Magdeburga. W końcu większa część kraju dostała się pod panowanie królów czeskich.

Temu smutnemu okresowi położyli koniec w XIV stu­leciu dwaj potężni władcy, Władysław Łokietek i jego syn Kazimierz Wielki, ostatni dwaj królowie z rodu Piastów. Pierwszy, po wypędzeniu z kraju Czechów, zjednoczył Pol­skę, drugi zaś dał jej silną organizację polityczną.

Epokowe rządy Kazimierza Wielkiego położyły podwa­liny potęgi polskiej na następne stulecia. Swoją mądrą poli­tyką kompromisów zapewnił on długi pokój krajowi i użył tego czasu na prawodawstwo, skierowane do scentralizowania rządów i do ustalenia porządku w życiu społecznym. Zniósł on rozmaite władze prowincjonalne, które pozostały po okre­sie podziałów, i wprowadził jedno dla całej Polski ustawo­dawstwo, oparte na zasadzie „jeden król, jedno prawo, je­dna moneta” – słowa ze wstępu do słynnego jego kodeksu, Statutu Wiślickiego. Zniósł on również prawo apelacji miast do sądów magdeburskich. W ciągu jego panowania kraj po­czynił wielkie postępy w bogactwie i kulturze. Wyrosły wówczas całe nowe miasta i powstał zawiązek uniwersytetu krakowskiego, jednego z najstarszych w Europie. Powiedziano o nim, że zastał Polskę drewnianą, a zostawił murowaną.

Za jego panowania Polska weszła na drogę szybkiego rozwoju handlowego. Wody lewantyńskie, które były wów­czas jodyną drogą handlową pomiędzy krajami europejskimi i Azją, zaczęły być niepokojone przez Turków, i Europa była zmuszona do szukania nowych dróg lądowych. Jedna z głównych dróg, które się wówczas otwarły, przecinała Pol­skę, idąc od północnych brzegów Morza Czarnego do hanzeatyckich miast niemieckich. Dzięki temu miasta polskie stały się ważnymi ogniwami handlowymi pomiędzy Wscho­dem i Zachodem, a bogactwo ich kupców rosło z niezmierną szybkością. Miasta zaczęły czuć swoją siłę; okazywały one wszakże silne tendencje niemieckie, lecz mocna polityka Ło­kietka i Kazimierza Wielkiego nauczyła je rozumu i duch pol­ski szybko się w nich rozwijał. Należy dodać, że w tej po­lityce monarchowie mieli silne oparcie w społeczeństwie pol­akiem: już w XIII wieku widzimy walkę duchowieństwa pol­skiego z wpływami niemieckimi; już za Łokietka żywioł polski w miastach energicznie przeciwstawia się Niemcom.

Kazimierz posunął granice Polski daleko na wschód po­łudniowy, podbijając na nowo Czerwoną Ruś, która stanowiła część posiadłości Bolesława Chrobrego i jego następców, z wielkim ogniskiem handlowym, Lwowem, i zdobywając Wołyń na książętach litewskich; dla zabezpieczenia wszakże kraju od jego najgroźniejszych sąsiadów był on zmuszony zrzec się wszystkich obszarów na zachodzie, które Polska utraciła w okresie podziałów. Możemy powiedzieć, że za jego panowania Polska została jednym dostatecznie scentralizowanym państwem i zjednoczonym narodem; ale była ona mniejsza od Polski Bolesława Chrobrego i jego następców, przy tym odepchnięta od morza, była przeto za słaba do po­myślnego podjęcia wielkich zadań dziejowych, które ją cze­kały i które podjąć musiała.

Będąc monarchą raczej despotycznego usposobienia, Ka­zimierz musiał jednak zmagać się już z potężnymi, bogatymi panami kraju, którzy osiągnęli byli ważne przywileje; o słabych książąt w okresie podziałów i którzy nie tylko wywie­rali silny wpływ na sprawy domowe, ale nawet mieszali się do zewnętrznej poetyki króla. Później, kiedy ten zmarł bez­potomnie, tron polski przeszedł na króla węgierskiego, Lu­dwika Andegaweńskiego, później na jego córkę, na co możnowładcy polscy dali swą zgodę tylko po przyznaniu im praw, mocą których istotna władza przeszła od Korony w ich ręce. Również za panowania Kazimierza Wielkiego warstwa wojskowa, obejmująca wszystkich posiadaczy ziemi należą­cych do rodów, została zorganizowana na wzór rycerstwa zachodniego. Tym sposobem ostatecznie uformowała się uprzy­wilejowana warstwa społeczna, która w następstwie stała się warstwą rządzącą i która pod mianem szlachty odegrała tak doniosłą rolę w dziejach Polski.

Roman Dmowski