Jan Grabowski: 14 kwietnia 1934 roku – narodziny Idei

Zbyt jeszcze są świeże i żywe wspomnienia wiosny 1934-go roku, aby o nich trzeba było pisać wspomnienia. Toteż nie będziemy pisać o rzeczach powszechnie znanych i widzianych. Ograniczymy się do tych wydarzeń, które nie były znane szerszemu ogółowi, a miały znaczenie pierwszorzędne. Przede wszystkim idzie tu o pamiętną deklarację z 14 kwietnia i jej powstanie.

Deklaracja 14 kwietnia miała znaczenie przełomowe, było to pierwsze sformułowanie dążeń pro gramowych młodego pokolenia polskiego w postaci konkretnych żądań, dotyczących całości polityki. Przed tym były tylko żądania fragmentaryczne, albo deklaracje zupełnie ogólne. Takie deklaracje zawarte naprzód w „Wytycznych programowych oddziału akademickiego OWP“, później w artykułach tygodnika „Sztafeta” przygotowały częściowo grunt. Właściwe początki deklaracji 14 kwietnia sięgają lata roku 1933. Wówczas to pierwszy projekt deklaracji programowej napisał Jan Mosdorf. Wywołało to złożenie trzech przeciwprojektów całkowitych i jednego częściowego. Przeciwprojekty złożyli: Bolesław Piasecki, Wojciech Wasiutyński i Marian Reutt, oraz częściowy przeciwprojekt Olgierd Szpakowski. Żaden z tych projektów w całości nie stał się podstawą deklaracji. Z jednej strony — sprawa była zbyt nieprzygotowana, z drugiej radykalizm projektów raził jeszcze wielu ludzi. Na podstawie tych pięciu projektów J. Mosdorf opracował projekt deklaracji, który w licznym gronie został skrócony, nieco przerobiony, złagodzony, ale w zasadniczych rysach niezmieniony. Ten sposób powstania deklaracji sprawił, że nie stanowiła ona jeszcze jednej całości logicznej, była zbiorem tendencyj i najwyraźniejszych żądań, nie systematem. To mogło przyjść dopiero później.

Deklaracja 14 kwietnia składa się z trzech części: ogólnego wstępu, punktów programowych i również ogólnego zakończenia. Wstęp oparty był na projekcie Szpakowskiego. Dosłownie stamtąd wzięto pierwszą jego połowę — uzasadnienie powstania nowego obozu. (Od słów „W poczuciu odpowiedzialności dziejowej” do słów „bez organizacyjnej odrębności”). Punkty programowe pochodzą — z mniejszymi lub większymi zmianami — z powstałych trzech projektów. I tak punkt 1 — („Państwo Polskie objąć powinno”) i punkt 2) (o armii) są niemal dosłownym projektem Wasiutyńskiego, punkt 3 (o obywatelstwie) jest jego przeróbką. Punkt 5 (upaństwowienie wielkich zakładów) jest oparty na projekcie Reutta, jak również punkt 7 (wywłaszczenie obcego kapitału). Punkt 9 (organizacja polityczna Narodu) w części pierwszej opiera się na projekcie Wasiutyńskiego, zaś w części drugiej na projekcie Piaseckiego. Punkty programowe z 14 kwietnia nie miały zresztą być programem — twórcy ich dobrze zdawali sobie sprawę, że dali wyraz tendencjom, wskazali kierunek, że zaś program, zgodny z tymi tendencjami, będzie stworzony później. Zapowiada to wyraźnie i jasno deklaracja słowami:

„Obóz Narodowo-Radykalny wychodzi z założenia, że w Państwie Polskim gospodarzem winien być Naród Polski, zorganizowany w jedną niepodzielną całość. Na powyższej zasadzie opiera następujące wytyczne, które staną się podstawą programu, uchwalonego na pierwszym zjeździe wszechpolskim ONR”.

Zjazd taki nie zdążył się odbyć, organizacja została „rozwiązana”. Lecz twórczość programowa poszła naprzód, zgodnie z przewidywaniami autorów deklaracji z dnia 14 kwietnia 1934 roku. Jej wynikiem są „Zasady Programu Narodowo-Radykalnego” z dnia 7 lutego 1937 roku.

Jan Grabowski

Pismo Narodowo-Radykalne „Falanga”, 1938.