„Korporacjonizm pojmuje się zwykle jako ustrój gospodarczy. W gruncie rzeczy ustrój korporacyjny to przede wszystkim społeczny, w tym sensie, że dotyczy społecznych warunków działalności gospodarczej. Zależnie bowiem od poglądu na budowę społeczeństwa jako grupy społecznej stwarza się takie lub inne warunki dla gospodarczego działania jednostek i państwa” – pisze we wstępie do „Korporacjonizmu” ks. Antoni Szymański. W tym referacie postaram się zgłębić problem chrześcijańskiego korporacjonizmu w odniesieniu do tej tezy, tzn. korporacjonizmu jako systemu społeczno-gospodarczego, szczególnie skupiając się na funkcjonalności społecznej koncepcji korporacjonizmu.
Punktem wyjścia do wszelkich rozważań nad korporacjonizmem zawsze jest społeczne nauczanie Kościoła, a w szczególności Akwinata i dwie niezmiernie istotne encykliki papieskie zgłębiające problematykę społeczno-gospodarczą, a mianowicie „Rerum Novarum” z 1891 roku i „Quadragesimo anno” z roku 1931.
Encyklika „Rerum Novarum” nosi także nazwę „o kwestii robotniczej”. Encyklika „Quadragesimo Anno” ma jeszcze nazwę obszerniejszą i pełniejszą „o odnowieniu ustroju społecznego i do stosowaniu go do prawa ewangelicznego”. Już same te nazwy zdają się wskazywać na pokrewieństwo tematowe obu tych encyklik, obie one nawzajem się uzu pełniają i pogłębiają. Tak jak Leon XIII w „Rerum Novarum” myśli i wysiłki, podejmowane na własną rękę przez wielkich my ślicieli, uczonych społeczników katolickich skupił, zebrał, uzu pełnił, okrył je powagą papieską, tak Pius XI na czterdziestole cie „Rerum Novarum” w swej encyklice „Quadragesimo Anno” oddaje hołd encyklice Leonowej, stwierdza, że sądy w niej gło szone i obecnie nie straciły na swej aktualności.
Żądania Leona XIII w „Rerum Novarum” można by streścić w jednym żądaniu: ochrony ludzkiej pracy. Pius XI stawia żądania o wiele dalej idące: „reformy urządzeń i poprawy obyczajów”. Rozpatruje bowiem sprawę robotniczą nie samą w sobie, nie ogranicza się do planu niektórych tylko reform, ale na tle ówczesnego, kapitalistycznego ustroju społecznego i gospodarczego, w którego różnych niedomaganiach i nadużyciach widzi główne źródło niedoli robotniczej i wynikających z niej powikłań społecznych, które jawią się jako klęska tamtych czasów, spodziewa się zaś rozwiązania tej sprawy głównie po gruntownej naprawie ustroju społecznego i to w duchu zasad ewangelii Chrystusowej. Na bazie rzeczonych encyklik w ruchach katolickich rodzą się pierwsze koncepcje korporacjonizmu, które swoją praktyczną próbę przeżyją w 20-leciu międzywojennym w wielu państwach europejskich.
Korporacyjny ustrój społeczno-gospodarczy stoi na krańcowym biegunie zarówno w stosunku do indywidualizmu i liberalizmu, jak i kolektywizmu. Wychodząc z założeń personalistycznych, rehabilituje człowieka, podkreślając jego właściwości jednostkowe i społeczne. Katolicka nauka społeczna odrzuca indywidualizm i liberalizm pojmowane jako nadmierne akcentowanie praw jednostki ko sztem więzi społecznej, oraz pogląd na świat oparty na wierze w konieczność wszechstronnej i nieograniczonej wolności indywidualnej. Podobnież odrzuca kolektywizm, gdyż w centrum uwagi stawia człowieka, który posiada znamiona zarówno jednostkowe jak i społeczne.
Ksiądz Antoni Szymański w punktach określa, czym jest personalizm, który jest bazą ideową dla teoretyków korporacjonizmu.
1. Człowiek jest osobą i z tego tytułu jest źródłem praw o charakterze jednostkowym oraz podmiotem działania jednostkowego i zbiorowego, podmiotem pracy, odpowiedzialności i własności. Działalność gospodarcza wchodzi do zakresu prywatnej działalności ludzi.
2. Jednocześnie człowiek ma znamiona społeczne, które go przeznaczają do życia społecznego w rodzinie, zrzeszeniach, narodzie, państwie, Kościele. Społeczeństwo nie jest tylko zbiorem jednostek, lecz również zrostem, zespołem na podstawie wzajemnej pomocy i wspólnego celu. W społeczeństwie tworzą się różnego rodzaju stosunki i sytuacje, jak np. podziału pracy, podrzędności i nadrzędności, zwierzchnictwa i posłuszeństwa, pomocy, współdziałania i współzawodnictwa; tworzą się procesy i prądy społeczne. Jest ono przeto organiczną całością. Jest rzeczywistością, czymś więcej niż gromadą ludzi, choć nie jest bytem substancjalnym, lecz przypadłościowym, jako funkcja działalności ludzi.
Samo będąc zespołem, pewnego rodzaju organizmem społecznym, społeczeństwo nie składa się tylko z jednostek, ale również z mniejszych organizmów, jak rodzina, stan zawodowy, dobrowolne zrzeszenia. „Ustrój, jak brzmi mistrzowskie powiedzenie św. Tomasza, jest jednością powstałą z dobrego złożenia wielości. Prawdziwy zatem i naturalny ustrój społeczny wymaga wielości członów społecznego organizmu, które by w jedność spajała jaka więź mocna”.
3. Skoro istnieje społeczeństwo jako organiczna całość przeto istnieje także dobro powszechne tej całości, różne od sumy dóbr jednostkowych i prywatnych, ale będące warunkiem ich istnienia i pomyślności.
Władza publiczna jest przejawem tej organicznej całości i źródłem jej jedności wewnętrznej. Jej zadaniem jest troska o dobro powszechne. Ma ona przeto do spełnienia nie tylko działalność negatywną, ochronę praw, porządku i bezpieczeństwa, ale także zadania pozytywne zarówno w dziedzinie polityczno publicznej, jak i gospodarczej, o ile tego wymaga dobro powszechne.
Jak istnieje dobro powszechne ogólne, tak istnieje szczegółowe dobro powszechne mniejszych organizmów, np. rodziny, stanu zawodowego, bo one również stanowią organiczną całość, na której czele stoi odpowiednia władza.
Tak więc, bazując na personalizmie, Kardynał Stefan Wyszyński wyjaśnia nam czym jest korporacjonizm, pisząc:
Uznając w człowieku, jako osobie, będącej podmiotem działania, jego własne zadania i cele, korporacjonizm bierze pod uwagę nadto niewystarczalność człowieka do osiągnięcia pełni rozwoju swej osobowości, konieczność pomocy ze strony różnych grup społecznych, jako środków do celu. Stąd życie człowieka rozwija się w szeregu grup społecznych: rodzinnej, społecznej, zawodowej, politycznej, religijnej itd.
W oparciu o ten fakt, ustrój korporacyjny chce uporządkować wszelkie stosunki współżycia ludzkiego, a więc i z dziedziny pracy. Wykonywanie jednej lub podobnej pracy łączy ludzi bardzo ściśle we wspólnym celu — w dobru danego stanu zawodowego.
Przebudowa ustroju, to nie tylko przebudowa form ustrojowych, ale to jednocześnie zwalczanie psychiki indywidualistycznej, wyhodowanej przez liberalizm społeczno-gospodarczy, psychiki stada, tu i ówdzie już wpajanej przez ustroje kolektywistyczno-totalistyczne. I dlatego realizacja ustroju korporacyjnego jest rzeczą nie łatwą, możliwą do osiągnięcia dopiero w wyniku ewolucyjnego oddziaływania społecznego i moralnego, w wyniku ugruntowania nowych zasad i norm postępowania, usposobień i cnót społecznych.
A zatem, jak wyjaśnia w innym punkcie Ks. Antoni Szymański:
(Korporacjonizm) Łączy się (…) z pewnym podłożem ekonomicznym i z pewną wiązanką pojęć i instytucji ekonomicznych, które wynikają z personalistycznego poglądu na budowę społeczeństwa.
Korporacjonizm będzie katolicki, gdy przyjmie katolicką filozofię społeczną i katolicką etykę gospodarczą.
Głoszą one, że jednostka jest samodzielnym podmiotem działalności gospodarczej, posiada prawo decyzji i odpowiada za swój stan gospodarczy, że zatem konieczną instytucją jest własność prywatna, wolność gospodarcza i współzawodnictwo, że państwu przysługują pozytywne uprawnienia w dziedzinie gospodarczej; że życie gospodarcze opiera się na współpracy a nie na walce klas itp.
Korporacjonizm w pewnym sensie odrzuca schematyczne, można by powiedzieć – dogmatyczne myślenie w ekonomice, bardzo widoczne choćby u współczesnych liberastów, cytujących tezy postawione przez Misesa, Smitha i inne persony kapitalistycznej ekonomii, jakby bez refleksji przyjmując je za pewnik. A zatem, paradoksalnie, w przeciwieństwie do liberałów, to korporacjoniści zdają się cechować wolnym myśleniem ekonomicznym. Uwidacznia się to już w konkretnych, korporacjonistycznych koncepcjach i programach gospodarczych np. w zasadach chestertonowskiego dystrybucjonizmu.
Arkadiusz Rzepiński
Najnowsze komentarze