Carl Schmitt: Rozważania o konstytucji

Konstytucja obowiązuje naprawdę wtedy, gdy pochodzi od władzy ustanawiającej konstytucję (tzn. od władzy lub autorytetu i jest ustanowiona z jej woli. Słowo wola oznacza – w przeciwieństwie do czystych norm – rzeczywiście istniejącą wielkość jako źródło powinności. Wola istnieje w sensie egzystencjalnym, jej władza czy autorytet opiera się na jej bycie. Norma może obowiązywać, dlatego że jest słuszna; wówczas systematyczna konsekwencja prowadzi ku prawu naturalnemu, a nie do pozytywnej konstytucji; albo też norma obowiązuje, ponieważ została w sensie pozytywnym zarządzona, tj. z mocy istniejącej woli. Norma nigdy nie ustanawia siebie samej (to jedynie wytwór wyobraźni), ale zostaje uznana za słuszną, ponieważ można ją wywieść z przepisów, których istotą jest także słuszność, a nie tylko pozytywność, tj. to, że rzeczywiście je ustanowiono. Zatem ten, kto mówi, że konstytucję należy traktować jako normę podstawową (nie jako pozytywną wolę), twierdzi, że jest ona w stanie dzięki określonym logicznym, moralnym i innym walorom merytorycznym udźwignąć zamknięty system słusznych przepisów.

Twierdzenie, że konstytucja obowiązuje nie z powodu swojej normatywnej słuszności, ale tylko z powodu swojej pozytywności, a mimo to jako czysta norma tworzy system lub porządek czystych norm, jest pełne sprzeczności i wywołuje zamieszanie. Nie istnieje zamknięty system konstytucyjny o charakterze czystonormatywnym, i sprawą arbitralną jest, czy szereg pojedynczych przepisów, ujmowanych jako ustawy konstytucyjne, należy traktować jako usystematyzowaną jedność i porządek, jeżeli ta jedność nie powstała na gruncie poprzedzającej ją jednolitej woli. Równie arbitralne jest mówienie bez jakichkolwiek zastrzeżeń o porządku prawnym. Pojęcie porządku prawnego zawiera dwa całkowicie różne elementy: element normatywny prawa i istniejący element konkretnego porządku. Jedność i porządek opierają się na politycznym istnieniu państwa, nie na ustawach, regułach i jakichkolwiek unormowaniach. Koncepcje i słowa, w których konstytucja jawi się jako „ustawa zasadnicza” czy „norma podstawowa”, są zwykle niejasne i nieprecyzyjne. Całemu szeregowi wysoce zróżnicowanych unormowań (np. 181 artykułom konstytucji weimarskiej) przypisuje się charakter usystematyzowanej, normatywnej i logicznej „jedności”. Wobec myślowej i merytorycznej różnorodności poszczególnych przepisów, zawartych w większości ustaw konstytucyjnych, to nic innego jak czysta fikcja. Jedność Rzeszy Niemieckiej nie opiera się na owych 181 artykułach i na ich obowiązywaniu, lecz na politycznym istnieniu narodu niemieckiego. Jego wola, a więc coś egzystencjalnego, stwarza – ponad wszelkimi systematycznymi sprzecznościami, brakiem powiązań i niejasnościami poszczególnych ustaw konstytucyjnych – podstawę politycznej i państwowoprawnej jedności. Konstytucja weimarska obowiązuje, bo lud niemiecki „nadał sobie niniejszą Konstytucję”.

Koncepcje konstytucji jako jedności normatywnej i czegoś absolutnego wywodzą się historycznie z okresu, kiedy uważano ją za wyczerpującą kodyfikację praw. We Francji w 1789 roku panowała racjonalistyczna wiara w mądrość ustawodawcy, nie brakowało więc odwagi, by świadomie i całościowo wyrazić w konstytucji całe życie polityczne i społeczne; niektórzy mieli nawet wątpliwości, czy należy choćby tylko rozważać możliwość jakiejś modyfikacji czy rewizji. Jednak dzisiaj nie istnieje już wiara w możliwość stworzenia zamkniętego, całościowo ujmującego państwo i zawsze słusznego systemu normatywnych uregulowań. Obecnie szerzy się całkowicie odmienna świadomość: że tekst każdej konstytucji zależy od politycznej i społecznej sytuacji panującej w czasie jej powstania. Powody, dla których określone regulacje ustawowe zostały zapisane w „konstytucji”, a nie zostały ujęte w formie zwykłej ustawy, zależą od politycznych rozważań i przypadkowych koalicji partii. Wraz ze znikającą wiarą w kodyfikację i usystematyzowaną jedność znika również pojęcie konstytucji jako czystej normy, które zakłada liberalna idea absolutnego państwa prawa. Mogło ono istnieć dopóty, dopóki wierzono w metafizyczne podstawy mieszczańskiego prawa naturalnego. Konstytucja przekształca się teraz w szereg pojedynczych pozytywnych ustaw konstytucyjnych. Jeśli mimo to dzisiaj ciągle jeszcze mówi się o normie podstawowej, o ustawie zasadniczej etc. – przykłady i dowody są tu zbędne – dzieje się to pod wpływem trwającego jeszcze oddziaływania tradycyjnych formuł, które już dawno stały się puste. Równie nieprecyzyjne i mylące jest mówienie nadal o „tej” jedynej konstytucji. W rzeczywistości ci, którzy tak mówią, mają na myśli nieusystematyzowaną większość lub wielość przepisów konstytucyjnoprawnych. Pojęcie konstytucji uległo relatywizacji i zaczęło się odnosić do pojedynczej ustawy konstytucyjnej.

Carl Schmitt

Fragment książki „Nauka o konstytucji”.