Ks. prof. Artur J. Katolo: Arbëreshë – Albańczycy kalabryjscy

Od 1444 r. Mahomet II, po zdobyciu Konstantynopola oraz wielu miast w Grecji, skierował swoje wojska przeciwko Albanii. Albańczycy, pod wodzą capitano d’Albania, Giorgio Castriota, zwanego Skanderbeg, wielokrotnie zdołali odeprzeć ataki tureckie. Dopiero po nagłej śmierci Skanderbega, w 1467 r., Albania została częściowo zajęta. W 1487 r., na skutek pokoju zawartego między Wenecją a Mahometem II, terytorium albańskie zostało wcielone do Imperium Otomańskiego¹. Niezłomna postawa Giorgio Castrioty Skanderbega zyskała uznanie w oczach ówczesnego świata chrześcijańskiego. Papieże, Kalikst III oraz Pius II, nadali mu tytuł athleta Christi².

Syn Giorgia Castrioty, Giovanni Skanderbeg, zebrawszy resztki wojsk, oraz tych, którzy zdecydowali się opuścić Albanię, udał się do Włoch, lądując na Sycylii. Stamtąd zwrócił się do Ferdynanda I z prośbą o pozwolenie na osiedlenie się. Król Neapolu, w obawie przed zagrażającą inwazją turecką, zabronił osiedlania się Albańczykom na terenie królestwa. W tej sytuacji uciekinierzy podjęli decyzję dotarcia do samego Neapolu³. Należy podkreślić, iż powodem emigracji oraz chęci osiedlenia się na Półwyspie Apenińskim, było pragnienie zachowania narodowej kultury, zwyczajów oraz religii⁴. Byli to, w pełnym tego słowa znaczeniu, uchodźcy polityczni.

Grupy uchodźców pod wodzą Giovanniego Skandenbega zostały przyjęte przez ludność Neapolu jako bohaterowie i obrońcy wiary. Dodatkowo, Irena Skandenberg, kuzynka Giovanniego, wyszła za mąż za księcia Bisignano, Pietroantonio Sanseverino. Powstawaniu kolonii albańskich przychylni byli również Dominikanie z Altomonte, którzy w ten sposób chcieli zasiedlić wyludnione po trzęsieniu ziemi w 1456 r. majątki zakonne. W 1478 grupa Albańczyków otrzymała na własność ziemie w okolicach Plataci, blisko miasta Cerchiara⁵ – tak zwana Kalabria Jońska.

W Kalabria Citra pierwsze grupy uchodźców albańskich zaczęły osiedlać się w latach 1467-1471. Początkowo były to okolice miasta Acri, a następnie – S. Giorgio, Vaccarizzo, S. Cosmo, Macchia i S. Demetrio. Albańczycy musieli jednak spełnić jeden warunek: uprawa ziemi oraz ogrodów, aby zapewnić sobie warunki utrzymania⁶.

Albańskie kolonie wojskowe obecne były na terytorium Kalabrii już od 1444 r. Kiedy wybuchła rewolta w Kalabrii pod wodzą Antonio Centelles w Marchesato di Crotone, tymi, którzy przyczynili się do jej stłumienia byli żołnierze albańscy. W dokumencie, wydanym w Gaeta 1 września 1448 r., można znaleźć następującą wzmiankę: „Demetrio Reres, dzielny kapitan Epiriotów [Albańczyków – przyp. AJK], dowódca trzech kolonii albańskich, wielce się przysłużył, z ogromnym poświęceniem militarnym, do zdobycia całej prowincji Kalabrii Niższej (Calabria Inferiore), wraz ze swymi synami Basilio i Giorgio”⁷.

Zdaniem P. De Leo, pierwsze kolonie albańskie pojawiły się w 1444 r., w miejscowościach Amato, Andali, Arietta, Vena i Zangarona. Następnie zaś w Caraffa, Carfizzi, Pallagorio, S. Nicola dell’Alto i Gizzera. Były to okolice właściwie wyludnione, o czym zaświadcza Liber focorum z 1443 r. Dlatego chętnie na tych terenach zostali przyjęci Albańczycy⁸.

Stosunki, między Kalabryjczykami a Albańczykami, układały się pokojowo. Albańczycy z Plataci, tak zwani toschi (z południa), udawali się na do Cerchiara, aby sprzedawać żywność, załatwiać sprawy u notariusza oraz w Prefekturze. Podobna sytuacja, jak w Kalabrii Jońskiej, miała miejsce w Kalabria Citra, gdzie osiedlili się tak zwani geghi (z północy)⁹.

Z czasem jednak, to pokojowe współżycie skończyło się. Jak pisze historyk kalabryjski G. M. L’Occaso: „Albańczycy, którzy przybywają w nasze okolice, nie przynoszą ze sobą żadnej sztuki. Pół-barbarzyńcy, słabi rolnicy, mówiący innym językiem, uparci w swoich rytach i zwyczajach, nie potrafili zbratać się z innymi mieszkańcami. I ciągle miały miejsce bójki [...], kradzieże i obrazy”. W końcu nienawiść między Albańczykami a Kalabryjczykami doszła do takiego punktu, iż zrodziło się powiedzenie: „jeśli spotkasz wilka i Albańczyka, to puść wolno wilka, a zabij Albańczyka”¹⁰.

Opinia G. M. L’Occaso, jest zdaniem V. Barone, bardzo przesadzona i nie do końca prawdziwa. Albańczycy z Plataci i Civita nigdy nie wchodzili w konflikty z Kalabryjczykami z Cerchiara. Toschi cieszyli się opinią sumiennych pracowników: byli bardzo dobrymi rolnikami i pasterzami. Okazali się bardzo zdolni w produkcji pszenicy, oliwy i wina. Tym bardziej, iż zagospodarowali ziemie, których nikt nie chciał uprawiać z powodu stepowatości lub też zbytniej lesistości. Nierzadkie były również i małżeństwa między Albańczykami i Kalabryjczykami. Ponadto, do tego pokojowego współistnienia dwóch narodów przyczyniło się małżeństwo Ireny Skanderbeg z księciem Bisignano, Pietroantonio Sanseverino. Małżeństwo to potrafiło utrzymać w pokoju te dwie grupy etniczne, które tak bardzo różniły się zarówno pod względem ekonomicznym jak i politycznym. W Kalabrii Jońskiej, Albańczycy cieszyli się ogromnym szacunkiem wśród miejscowej ludności¹¹.

W Calabria Citra sytuacja była jednak odmienna. Albańczycy niezadowoleni z terenów, jakie otrzymali, dokonali zbrojnego zajęcia miasta San Sofia. Coraz częściej dochodziło do rozbojów i kradzieży. Jak pisze R. Capalbo: „ta imigracja spowodowała wiele niepokojów wśród miejscowej ludności, gdyż wraz z dzielnymi przywódcami, przybył agresywny plebs, który nie szanował nikogo. Skargi na kradzieże, porwania, zniszczenia i rozboje nie kończyły się, co spowodowało wprowadzenie bardzo surowych kar”¹².

W 1564 r. vice-król Neapolu, Don Perafane, zmuszony został wydać dekret przeciwko rozbójnikom albańskim. W rzeczywistości jednak, dekret ten dotknął pokojowo nastawioną ludność albańską: „największe szkody w tych regionach, jak i w całym królestwie, spowodowane są przez Albańczyków, którzy kradną co się da i popełniają wiele innych przestępstw. Chcąc ukrócić te praktyki, zarządza się, iż żadnemu Albańczykowi nie wolno podróżować koniem, który wyposażony jest w siodło, uzdę, ostrogi, strzemiona. Albańczykom nie wolno posiadać, ani używać żadnej broni, pod karą pięciu lat więzienia”¹³.

W 1596 r. niektórzy Albańczycy otrzymali przywilej posiadania konia wierzchowego. Dotyczył tej przywilej mieszkańców miejscowości Demetrio i Lazzaro Bellusci, należących do dóbr miasta Civita: „[niektórzy Albańczycy] będąc ludźmi uczciwymi, cichymi i bogatymi, jak ma to w przypadku wielkiego kapitana oraz burmistrza rzeczonej miejscowości, mogą podróżować osiodłanym koniem, z uzdą, ostrogami i strzemionami”¹⁴.

Nie w całej Kalabria Citra miały miejsce problemy z Albańczykami. W okolicach miasta Acri kolonie albańskie żyły w doskonałej zgodzie z miejscową ludnością. Pozostając w zależnościach feudalnych, posiadali własną, odrębną administrację¹⁵.

Wśród wielu różnic, które odróżniają Albańczyków od rodzimej ludności Kalabrii, należy wymienić: zwyczaje, mentalność, język, folklor, liturgia. Uciekinierzy albańscy byli greko-katolikami, uznający władzę Ojca Świętego oraz nauczanie Magisterium Kościoła Rzymskiego. Liturgia pozostawała grecko-wschodnia, co skutkowało tym, iż nabożeństwa odprawiane były w języku greckim. Bogata symbolika oraz cały ceremoniał były czymś nieznanym dla łacińskiego Kościoła lokalnego w Kalabrii. Dodatkowym curiosum była możliwość zawierania małżeństw przez duchownych, o ile uczynili to przed przyjęciem święceń kapłańskich¹⁶.

Włoscy biskupi łacińscy nie zawsze umieli uszanować te odrębności. Niejednokrotnie wydawali dyspozycje, mające na celu całkowitą integrację wiernych i duchownych obrządku grecko-albańskiego z miejscowymi strukturami łacińskimi. Kres tym praktykom położył papież Leon X, w 1521 r., zobowiązując biskupów włoskich do poszanowania rytu oraz prawodawstwa grecko-albańskiego. Dodatkowe dyspozycje Ojca Świętego zezwoliły żonatym duchownym albańskim na podejmowanie dodatkowych acz uczciwych prac w celu utrzymania rodzin. Ponadto zostali zwolnieni ze wszelkich obciążeń podatkowych¹⁷.

W 1676 r. myślano o ustanowieniu biskupstwa obrządku grecko-albańskiego dla Kalabrii. Stało się to jednak dopiero 13 lutego 1919, kiedy to papież Benedykt XV konstytucją apostolską Catholici fidelis graeci ritus, ustanowił diecezję w Lungro dla wiernych tegoż obrządku. Diecezja objęła terytorialnie dwanaście miejscowości zamieszkanych przez Albańczyków, biskup zaś cieszył się pełną jurysdykcją ordynariusza miejsca¹⁸.

Jedną z największych zasług obrządku grecko-albańskiego było zjednoczenie etnicznej mniejszości albańskiej w Kalabrii. Dzięki temu nie utraciła ona swojego języka, tradycji, zwyczajów i kultury. Szczególnie wymownym jest taniec vallje, podczas którego śpiewane są ballady epiki albańskiej¹⁹.

W Plataci kościół dla wiernych wzmiankowanego obrządku dedykowany jest św. Janowi Chrzcicielowi. Największym jednak świętem obchodzonym w tej świątyni, do dziś, jest święto patronalne Najświętszej Maryi Panny z Konstantynopola. Uroczystości odbywają się w pierwszy wtorek po Zesłaniu Ducha Świętego²⁰.

Język albański używany jest, na co dzień, w 55 z 94 gmin italo-albańskich. Godnym podkreślenia jest fakt, iż od 500 lat język ten, który nie jest nauczany w szkołach, przeżył w Kalabrii dzięki tradycji ludowej i Kościołowi obrządku grecko-albańskiego. Dodatkowym czynnikiem był fakt, iż kolonie albańskie, żyjąc w małych i odizolowanych miejscowościach, zdolne były oprzeć się wpływom języka włoskiego i kalabryjskiego. Język używany przez Albańczyków mieszkających a w Kalabrii do dziś, nazywany jest „brescio”. Alfabet składa się z 36 liter²¹. Ks. Emanuele Giordano di Eianina opublikował Dizionario degli Albanesi d’Italia. Dzieło to zawiera ponad 19.000 rzeczowników, zdań, powiedzeń, wierzeń ludowych, wiadomości historycznych, zwyczajów i przysłów mniejszości albańskiej mieszkającej w Kalabrii²².

Problematyce kościelnej związanej z obrządkiem grecko-albańskim w diecezji Bisignano poświęcono sporo uwagi podczas synodu w 1630 r., zwołanego przez Bp.a J. B. De Paola²³, zaś jeden z dokumentów zatytułowano wprost: De Albanensibus, seu graeco ritu viventibus²⁴.

W świetle wyżej wzmiankowanych dekretów, zakazane zostały niektóre zwyczaje związane z kulturą ludową Albańczyków. W miejscowościach, gdzie mieszkała ludność mieszana (włoska i albańska), jak na przykład w Rota, Albańczykom nakazano przyjęcie zwyczajów łacińskich, aby uniknąć skandali: Ubi Graeci cum latinis permixti vivunt, sicut in terra Rotarum, die sabbathi, vigiliis, et quatuor anni temporibus, ut a carnis abstineant propter scandalum inducantur, sicut Synodis in prioribus cautum invenimus, dicente Apostolo, si esca scandalizat fratrem meum, non manducabo carnem in aeternum, ne fratrum meum scandalizem²⁵.

ks. prof. Artur J. Katolo

Skanderbeg – albański obrońca chrześcijaństwa

Przypisy:

Dla przeciętnego Europejczyka Albańczycy to muzułmanie. Nie budzą oni zrozumiale sympatii ze względu na sytuację w Kosowie, kolebce chrześcijańskiej Serbii. Jednak w przypadku Albańczyków niewielu pamięta, iż uznawany przez nich za bohatera Skanderbeg był wielkim obrońcą Wiary i Albanii przed turecką nawałą. Świetny artykuł ks. prof. Katolo przybliża nam Arboreszy, włoskich Albańczyków, można rzec tych prawdziwych synów i córki naszej wspólnej ojczyzny – Europy.