Termin liberalizm pochodzi od łac. liberalis — wolny, właściwy człowiekowi wolnemu i odnosi się do ideologii, która promuje hasła wolności, tolerancji i pluralizmu. Określa się nim jednak tak różnorodne zjawiska, że nie jest to termin łatwy do zdefiniowania: „Pojęcie liberalizmu nie jest jednoznaczne, zwłaszcza w odniesieniu do różnych sektorów ludzkiego życia indywidualnego i społecznego. (…) Niektórzy liberalizmem nazywają gloryfikację indywidualnej wolności człowieka i jego praw w życiu społeczno–politycznym, inni widzą w nim przede wszystkim postulat wolności ekonomicznej i wolnego handlu, jeszcze inni łączą liberalizm ze zjawiskiem moralnego laksyzmu czy wręcz rozprzężenia”.
Liberalizm powstawał jako doktryna ekonomiczna (leseferyzm), szybko jednak opanował całokształt życia społecznego i przerodził się w światopogląd, który przyjmuje „zasadę całkowitej swobody człowieka w każdej dziedzinie myślenia i działania”. Jest obecnie dominującym prądem myślowym zarówno w polityce i ekonomii, jak też w nauce i kulturze. W XX wieku opanował w zasadzie wszystkie dziedziny życia. Według J. Bartyzela osiągnął status „ideologii przenikającej całą strukturę życia współczesnego świata do tego stopnia, że stała się ona sekularną formą współczesnej cywilizacji euro–atlantyckiej”.
Jako system filozoficzny liberalizm ukształtował się w okresie oświecenia. Twórcy oświeceniowych teorii liberalnych, m.in. J. J. Rousseau, J. Locke, Ch. L. de Montesquieu, J. S. Mill, A. Smith, głosili autonomię ludzkiego poznania, zwłaszcza jego niezależność od prawdy objawionej, postulując zarazem skrajny indywidualizm i relatywizm poznawczy6. Wolność indywidualną jednostki postrzegali bowiem jako wartość absolutną, nadrzędną względem prawdy, dobra, korzyści, a nawet jako wartość kreującą pozostałe wartości.
Doktryna liberalizmu stanowiła nie tylko temat dyskusji salonowych, politycznych czy naukowych, lecz bardzo szybko została przeniesiona na grunt działań praktycznych. Liberalistyczna idea wolności leżała u podstaw wszystkich nowożytnych rewolucji, a zwłaszcza Rewolucji Francuskiej (1789), Rewolucji Październikowej (1917), Rewolucji Hiszpańskiej (1936). Patronowała także rewolucji studenckiej z 1968 roku. Rewolucje te są dramatycznym potwierdzeniem faktu, że wraz z rozprzestrzenianiem się doktryny liberalizmu — liberalizm światopoglądowy mógł tu zawsze liczyć na finansowe wsparcie liberalnej ekonomii — paradoksalnie, choć tylko pozornie wbrew własnym założeniom ideologicznym, liberalizm wygenerował nową formę totalitaryzmu, skoro jak wykazuje J. Bartyzel, teoretycy liberalizmu do dziś traktują go jako jedynie słuszne i wręcz „obligatoryjne nastawienie do życia ‘normalnego’ i ‘cywilizowanego’ człowieka Zachodu”. W ten sposób lansowany przez liberalizm kult wolności stał się obecnie skuteczną metodą kontroli świadomości społecznej, czy też — jak pisze Z. Zieliński — „metodą ujednolicania świadomości”, a w związku z tym także dyskryminacji innych opcji światopoglądowych, gdyż „wolność w tym systemie myślowym należy się wyłącznie liberałowi, w żadnym zaś wypadku inaczej myślącemu”.
Za mocną stronę liberalizmu wciąż jednak uchodzi gospodarka, która dopiero w warunkach liberalizacji życia społecznego i państwowego ma zapewnić społeczeństwu wolny i niczym nieskrępowany rozwój ekonomiczny. Jest to aksjomat, którego zasadnicze przesłanie nie zostało jak dotąd wyraźnie zakwestionowane nawet w dobie obecnego kryzysu gospodarczego. Dobrobyt państw wysoko rozwiniętych niezmiennie przypisuje się liberalizacji ich gospodarki i taki model ekonomii organizacje międzynarodowe nadal narzucają państwom rozwijającym się i państwom tzw. Trzeciego Świata. Tymczasem już na płaszczyźnie teoretycznej zasadne wydaje się postawienie następujących pytań: Czy liberalizm jako doktryna społeczno–polityczna faktycznie stanowi podstawę i siłę napędową rozwoju ekonomicznego społeczeństwa? Czy ujawniające się coraz wyraźniej wewnętrzne sprzeczności w tym systemie ideologicznym oraz praktyczne skutki tych sprzeczności mogą pozostać bez wpływu na funkcjonowanie instytucji gospodarczych oraz instytucji życia publicznego właściwych dla społeczeństwa demokratycznego, a określanych jako instytucje liberalne, takich jak państwo prawa, podział władz, własność prywatna, przedsiębiorstwa i rynki, prawa człowieka, w tym zwłaszcza wolności obywatelskie? Czy ostatecznie system ten nie zmierza w tym samym kierunku co ekonomia socjalistyczna, która de facto już w latach 80. zarzuciła orientację marksistowską, przyjmując właśnie orientację liberalną?
Niniejsza praca jest próbą odpowiedzi na te pytania w oparciu zarówno o literaturę promującą liberalizm jako optymalną czy wręcz jedynie słuszną opcję w polityce ekonomicznej, jak też w oparciu o literaturę krytyczną wobec tej doktryny. Ze względu na ograniczone ramy pracy licencjackiej uwzględnieni zostaną tylko wybrani przedstawiciele każdej ze stron. Kryterium wyboru stanowił wkład danego autora w polski dyskurs na temat liberalizmu.
W pracy posługuję się metodą analizy. Analiza wypowiedzi wybranych teoretyków (np. I. Berlin, J. Gray, M. Novak, J. Rawls) i krytyków liberalizmu (np. A. Pawełczyńska, S. F. Salvany, D. L. Schindler, Z. Zieliński) w rozdziale I ma na celu ukazanie ideowego podłoża tej doktryny. W rozdziale II w oparciu o katolicką naukę społeczną zostanie wyjaśnione pojęcie rozwoju ekonomicznego zarówno z punktu widzenia ekonomii politycznej, jak i polityki społecznej. W rozdziale III zostanie podjęta analiza liberalnej koncepcji rozwoju ekonomicznego i skutków jej zastosowania w gospodarkach narodowych. W toku analizy zostanie wykazane, że już w samej doktrynie liberalizmu można zidentyfikować jedno ze źródeł współczesnych kryzysów gospodarczych. Podsumowanie wyników pracy zostanie przedstawione w zakończeniu.
(Wstęp)
Książka do nabycia m.in.: Księgarnia Te Deum, Dom Wydawniczy „Ostoja”
Spis treści
Przedmowa
Wstęp
Rozdział I. Doktryna liberalizmu
1. Założenia programowe liberalizmu
2. Główne formy liberalizmu
a. Liberalizm społeczno–polityczny
b. Liberalizm światopoglądowy
c. Liberalizm ekonomiczny
3. Podsumowanie
Rozdział II. Pojęcie rozwoju ekonomicznego
1. Wskaźniki rozwoju ekonomicznego: PKB i PNB
2. Czynniki rozwoju ekonomicznego
a. Czynnik demograficzny
b. Czynniki ekonomiczne
c. Czynniki kulturowe (wartości moralne, dobro wspólne)
Rozdział III. Doktryna liberalizmu czynnikiem hamującym rozwój ekonomiczny społeczeństwa
1. Liberalna koncepcja rozwoju ekonomicznego — kapitalizm
2. Doktryna liberalizmu jako podłoże współczesnych kryzysów ekonomicznych
a. Wolność gospodarcza czy liberalny totalitaryzm?
b. Doktryna liberalizmu podstawą rozwoju struktur mafijno–przestępczych w gospodarce
c. Ekonomiczne skutki gospodarki liberalnej — casus USA
d. Koszty społeczne liberalizmu ekonomicznego
Zakończenie
Literatura
Summary
Najnowsze komentarze